Бейнеті мен ауыртпалығы белшеден келетін малшының бүгінде заңды құқығы сақталып жүр ме? Себебі мыңғыртып мал айдағандардың кейбірі қойшының ақысын төлейтін кезде «шық бермес шығайбайлығы» ұстап, қолы қалтырап-дірілдеп жоғалған, өлген малды оның мойнына іліп жіберетін кездер болып тұрады. Тағы бірі азын-аулақ ақшаға мал бақтырғысы келеді.

Қойшыларға тиісті жағдайын жасап берген шаруа қожалықтар аз емес. Бірақ оның ішінде жұмысшымен еңбек шартын жасасып, тұрақты еңбекақымен бірге оның зейнетақы, МӘМС жарнасын айма-ай аударып отырғандар некен-саяқ.

Жалпы жұмыс берушінің қойшыны азапты жұмысқа жеге отырып, еңбек шартын жасаспай оның өміріне, денсаулығына кепілдік бермеуі дұрыс емес. Жаман айтпай жақсы жоқ, малшы қой бағып жүріп жазатайым оқиғаға ұрынса, бұл да даулы мәселе болады. Ал  келісімшарт жасасуға негізінде малшыдан бұрын шаруашылықтар құлықсыз. Өйткені малшыны ауызша келісім арқылы жұмсау - ең тиімді әдіс.

Қой бағу расында да оңай емес. Бала күнімізде төрде шалқамыздан жатқанымызды әжем көріп қалса, «Не болды бесіктен белің шықпай тұрып аяғыңды аспанға көтеріп жатып алыпсың? Тас ойып келдің бе, әлде қой бағып келдің бе?» деп ұрсатын. Егер мал бағу оңай болса, әжем сөз арасына осы мақалды тықпаламас еді.

Осы ретте «Шілденің шіліңгір ыстығы мен қыстың қақаған аязында «шаршадым» дегенді білмей мал соңында жүретін қойшыларға жылдық еңбек демалысы (отпуск) беріле ме?» деген сұраққа жауап іздеп көрдік. Бұл тұрғыда бірқатар таныс шаруа қожалық төрағаларына хабарласып едік, кейбірі жауап беруден бас тартса, тағы бірі бас тартқанымен қоймай ақыл айтып, мұңын шағуға дейін барды. Сондағы сылтауының түрі – малшының дені тұрақтамайтыны мен кейбір қойшының ішкіліксіз жүре алмайтындығында. Сенсек, кейбірі сондай бір күйге түскен міскінге қойын бақтыру арқылы қамқор болып отыр. Бұдан кейін біз өзіміз танитын қойшылар қауымына да хабарласып көрдік. Олар да «тыныштық керек» дегеннен әрі аса алмай, бұл тақырыпта тілдесуге келісім бермеді. Тек Талас ауданы, Қызыләуіт ауылының тұрғыны Дүйсен Қадыров есімді ағамыздың үйіндегі жеңгейге хабарласып, пікірін тыңдап көрдік.

– Ағаң малда. Өзің білесің, кезінде Дүйсен қайынатама жәрдемші болып, жастық шағымыз кеңшардың малын бағумен өтті. Кейіннен ол акционерлік қоғам болып қайта құрылғанда атам малды санап беріп, отағасы біраз уақыт жұмыссыз қалды. Қазір ол ұзақ жылдан бері ауылдағы шаруа қожалықтарға жалданып мал бағып жүр. Оның ішінде осы уақытқа дейін «Еламан» шаруа қожалығының қойшысы болды. Бұл қожалық біздің отбасымызға жақсы қарайласты десем болады. Ешқандай келісім шарт болмаса да ол шаруашылықтың иесі бір ай мал баққаннан кейін Дүйсенді бір апта ауылға демалуға жіберетін, яғни бір ай мал бағып, бір апта демалатын. Айына 120 мың теңге төлеп, жылына бір мәрте түйенің етінен соғым беріп тұрды. Қазір ол басқа бір шаруа қожалықтың малын бағып жүр. Араларында қандай келісім болғанын нақты айта алмаймын. Біз отағасы не табады, соны бала-шаға үшін үнемдеп жаратуға тырысамыз, – деді Нұржамал Борбасова.

Осы ауылда Несіпкүл Сейдахова есімді  әпкеміз тұрады. Оның есепші ретінде қырық жылға жуық еңбек өтілі болса оның дені бір кездері Ильич атындағы кеңшарда, кейіннен К.Оязбеков атындағы акционерлік қоғам атауына ие болған шаруашылықта өтті.

– Аталған акционерлік қоғамда есепші болып шаруашылық жеке қолға өткенге дейін еңбек еттім. КСРО дәуірінде өзімнің әкем де мал бақты. Олардың еңбек демалысын алып, қыдырып жүргенін көрген емеспін. Бірақ кейбір малшылар орнына әйелін не інісін жазып, екі жылда бір «отпуск» есебінен тиісті қаражатын алып тұрды. Бірақ сол ақшаға демалды деп айта алмаймын. Кеңшар атауы өзгеріп, акционерлік қоғам болғанда да қойшылар еңбек демалысы дегенді білген жоқ. Бірақ біз өзіміз айтып, хабар беріп еңбек демалысына өтініш жаздыратынбыз. Олар көбіне тамыз айына демалыс алатын, бірақ демалмайтын. Демалысқа тамыз айында шығуының себебі сол кезде қозы бөлік болып, ақшасына өз бағымындағы қозыдан таңдап алып қалатын. Менің білетінім осы, – деді Н.Сейдахова.

Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің Мемлекеттік еңбек инспекциясы комитеті облыс бойынша департаментінің бөлім басшысы Жанат Мұхатаева қойшы мен шаруа қожалық арасында еңбек қатынасы туралы келісімшарт жасалса, қойшы жылына бір мәрте бір ай ақылы демалыс алуға құқылы екенін айтады.

– Келісімшарттың екі түрі болады. Оның бірі – еңбек қатынасына, екіншісі азаматтық құқықтық негізге байланысты жасалады. Азаматтық құқықтық негізде жасалған келісімшарт арқылы жұмысшы еңбек демалысына шыға алмайды. Өйткені бұл маусымдық, бір мезеттік жұмыстарды жалданып істеуге арналған. Сондықтан қойшы жұмыс берушімен еңбек қатынасы бойынша келісімшарт жасасып, жыл он екі ай мал бағып, аптаның әр жексенбісінде бір күн, мүмкін келісім бойынша екі күн демалып еңбек етуі қажет. Сол кезде малшының есепшотына шаруашылық бір айлық еңбекақы көлеміндегі қаржыны алдын ала аударып, оған осыншама күн демалыс беруге мүдделі болады, – деді Жанат Жетібайқызы.

Дидар Берік есімді Тараз қаласының тұрғыны еңбек демалысына шығуды тек ауылдағы қойшы ғана емес, қалалық жерде біреуге жалданып еңбек ететіндер де армандап жүргенін айтады.

– Егер жұмыс беруші жеке кәсіпкер болса, онда оның жұмысшыға айлықақыны еңбек қатынасы арқылы келісімшарт бойынша төлеуі күмәнді. Мысалы, мен құрылыста жұмыс істеймін. Жеке адамдардың үйін салу, тас, кірпіш қалау, шатырын жабу секілді жұмыстарды өзара келісіммен атқарғандықтан біз тиісті жұмысты бір күнде немесе бір айда аяқтап ақы алуымыз мүмкін. Ал осы құрылыс саласында қандай да бір фирмада жылдап  еңбек ететін адамдар болады. Олардың кейбірі үйдің ішкі әрлеуі не көпқабатты үйге жеделсаты орнатумен айналысуы мүмкін. Әдетте мұндай жұмыстар ауа райына қарамайды. Осындай құрылыс компаниясында жылдап еңбек ететін құрылысшы еңбек демалысына шықпайтыны белгілі. Сол секілді тағы  бір адамдар техника жөндеу орталығында шебер болса, енді бірі бұзылған, соғылған көліктерді сатып алып, оны шашып, бөлшектерін сатумен айналысатын «шротта» жылдап еңбек етеді. Олардың біреуі де еңбек демалысына шықпайды. Сондықтан кез келген азамат жұмысқа тұрарда еңбек демалысын алудың қамымен келісімшарт жасасуы керек, – деді Д.Берік.

Қандайда бір мекемеде жұмыс істейтіндер жылына бір рет демалыс алып, ел-жер аралап, теңіз жағасына барып тынығып жататыны белгілі. Ал қойшы үшін «отпуск» деген сөз таңсық екені анық. Сондықтан өзін, еңбегін бағалай білетін қойшы жұмыс берушіні еңбек қатынастары туралы келісімшарт жасасуға көндіруі керек.

Нұрым СЫРҒАБАЕВ