«Наурызды тойлау дәстүрінің пайда болуына келетін болсақ – Күннің екі түрлі айналымы бар екені баршаға белгілі. Оның бірі – әрбір 365 күн және тәуліктің төртен бір бөлігі толғанда Тоқты жұлдызының бірінші минутында айнымай қайтып тұрады. Және бұл мерзім жыл сайын қысқарып отырады. Джамшит осы күннің өзгермейтінін, заңдылықпен қайталанатынына көз жеткізгенде оны «Наурыз» деп атап, бұл күнді тойлау дәстүрінің негізін салған. Бұл бастаманы патша да, қалың жұрт та тойлайды», деген Омар Хайям сөзін қайталайтын болсақ, бұл мерекенің мәні- жаңару.

Жаңарған, құлпырған дүниеге кім де болса құмар. Сондықтан да бұл мерекенің орны бөлек. 1920 жылы 20 наурызда Түркістан Республикасының Төрағасы, қазақтың біртуар азаматы Тұрар Рысқұлов арнайы шешім қабылдап, күн мен түннің теңелген 22 наурыз күнін жалпыхалықтық мереке деп жариялаған. Алайда Кеңес билігі бұл мерекенің астарынан діни наным «тауып», тойлауға тоқтау салған. Дегенмен қанша бұғау салғанымен, бұл мереке ауылдарда кең көлемде тойланбаса да, оның басты салты – наурыз көже пісірілген. Қыстан қысылып, қымтырылып шыққан халық көктемнің шуақты күнінде бір-бірімен қауышып, ізгі тілектер айтып, болашаққа бірге сеніммен аттанған. Наурыз мерекесінің осы қағидаты тәуелсіздіктің әр жылында жаңа көрініске, жаңа реңкке еніп, жаңғырып, жасара берді.

Міржақып Дулатов: «Наурыз – қазақтың шын мағынасындағы ұлт мейрамы. Наурызды күншығыс жұрттарының көбі, Үндістан, Иран, Ауғанстан, Бұхар, Кавказ, Түркістандықтар мейрам етеді. Бірақ бұлардың бәрін салыстырғанда Наурызды біздің қазақтың мейрам етуі айрықша сыйымды, артықша дәлелді. Ораза, құрбан айттарын есепке алмағанда, біздің қазақ-қырғызда жалғыз-ақ мейрам бар, ол Наурыз», деген.

Мәшһүр Жүсіп: «Байырғы қазақ қоғамында «Наурызнама» жасауға шамасы келмегендер, жалғыз қой сойса да наурыз күні ауылға дәм таттырам деп қамданған» дегенде наурызға дейінгі сойылған мал жайында айтылғанын аңғару қиын емес. Ал, Мағжан Жұмабаев: «Жаңа жыл күні қазақ әдетінше әр үйде қазан-қазан көже пісіреді. Көженің ішіне қысқы соғымның тек басы салынады. Көжеге көп сүт құйылады. Басты, шекені қарттар мүжіп, құлақты балаларға кесіп беріп, басқа жұрттар көжені талап ішеді… Бұл көже ішу (сүт құйған) – келе жатқан жазбен ұшырасып, қарсы алып, ас ішу ретінен аққа (сүтке) көшу. Көжеге тек бас салып асып жеу – қарлы қыспен,  қыс тамағы етпен (қызылмен) қоштасу», деп түсіндіріп кеткен.

Назым ҚОЖАМАРОВА,
Шерхан Мұртаза атындағы
руханият және тарихтану
орталығы «Дәстүр және өнер»
бөлімінің меңгерушісі