Дегенмен, тілегін тілімен емес, жүрегімен айтатын жұрт 1988 жылы мейраммен қайта қауышты. Ұлыстың ұлы күні - Наурыз қазақ даласында қайта жаңғырды. Ал, 1991 жылдың 15 наурызында Қазақ Советтік Социалистік Республикасы Президентінің қаулысымен Наурыз мерекесі мемлекеттік мәртебеге ие болды. Осы уақыттан бастап Әз-Наурыз мемлекетіміздің мерейлі мерекесіне айналып, республика бойынша кеңінен тойланып келеді.

2010 жылғы 19 ақпандағы Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының 64-сессиясында «Әлем мәдениеті» бағдарламасына сәйкес «Халықаралық Наурыз мерекесі» деп аталатын қарар қабылданды. Сөйтіп, мереке Біріккен Ұлттар Ұйымымен мойындалды.

Қазақтар 22 наурызды - Ұлыстың ұлы күні деп айрықша бағалаған. Бұл - күн мен түннің теңесіп, жақсылық пен жарастықтың, шаттық пен шапағаттың, қайырымдылық пен ізгіліктің бастау алар күні. Наурызды неғұрлым жомарттықпен атап өтсең, келер жылдың шарапаты соғұрлым көп болады делінген. Мерекелік дәстүрлер мен нышандардың көл-көсір мол болуының сыры да осында жатыр. Бұл күн қазақ елі үшін әрқашан қасиетті, киелі саналған. Ол күні қар немесе жаңбыр жауса, «нұр жауды», «туар жыл жақсы жыл болады» деп қуанған. Аңыз-жырларымызда арудың сұлулығы мен жібектей мінезін наурыздың ақ қарына теңеген.

Парсы  тілінде Наурыз «жаңа күн» деген мағынаны білдіреді.  Бұл күні табиғат жаңарып, тіршілік оянады, көктемнің алғашқы найзағайы ойнап, көк шығады деп саналған. Осы уақытта тұрғындар алдымен үйдің іші-сыртын, айналасын, сондай-ақ, бұлақ, бастау, құдықтардың бетін ашып, тазартады. Дәл мереке күні жастар жағы таң шапағатын қарсы алғаннан кейін «Бұлақ көрсең, көзін аш» деп төңіректегі бастаулардың көзін ашса, «Атаңнан мал қалғанша, тал қалсын!», «Бір тал кессең, он тал ек!» деген қариялар жағалай тал егеді. Аналар атып келе жатқан Күнге тәу етіп, «Армысың, қайырымды Күн-Ана!» деп иіліп сәлем береді, «Кеудесі түкті Жер-Ана, құт дарыт, жарылқа!» деп ашылған бұлақ көзіне май құйып, жаңа егілген ағаштарға ақ бүркеді.

Наурыз  мейрамының басты тағамы - наурыз көже. Жеті түрлі дәмнен дайындалған наурыз көжеден ел ауыз тиіп, абыз ақсақалдардан бата алған. Ал, наурыз көже ішкен адамдарға сәттілік күлімдеп, денсаулығы жақсарып, отбасы қуаныш пен молшылыққа кенеледі делінеді. Сонымен қатар «Ақ мол, дастархан майлы болсын!» деген ырыммен ыдыстарға бидай, арпа, сұлы, жүгері толтырылып, сүт, айран, шұбат, шалап, уыз құйылып қойылады.

Мереке аясында адамдар қиял-ғажайып аңыздардағы бейне – Қызыр атаны асыға күткен. Наурыз қарсаңындағы түн - Қызыр түні немесе «бата түні» деп аталады. Осы күні терезені сәл ашып, үстелге ұн салынған ыдыс қойған. Егер үй таза және үй иелерінің жүрегі мейірімге толы болса, Қызыр ата батасын беріп, бақ дарытады деп есептеледі. 

Наурыз күн мен түнді теңестіріп қана қоймайды, халықтың басын бір арнаға тоғыстырады. Әлсізге демеу, жүдеуге жәрдем, жәбірленушіге медеу етеді.

...1988 жылы  ресми түрде қайта оралған Наурыз дүркірете тойланды. Сол кездегі астанамыз Алматыдан бастап, облыс орталықтары мен аудандар, елді мекендер мерекені тойлауға бар ынта-жігерімен кірісті. Наурыз туралы толық біле бермейтін жастар мен орта буын өкілдері аға толқыннан ақыл сұрады. Көнекөз қарияларды, жөн білетін үлкендерді мерекені ұйымдастыру шараларына  тартты. «Наурыз мейрамы қалай тойланады?», «Не істеу керек?», «Мерекенің мән-мағынасы мен маңыздылығы неде?» деген сияқты сұрақтарға жауап іздеді. Кітаптарды ақтарды, үлкендердің ақылына жүгінді. Кеңес өкіметі орнағанға дейінгі және орнағаннан кейінгі алғашқы жылдардағы Наурызды көзімен көргендердің айтқандарын, білгендерін іс-шараның жүргізілу тәртібіне енгізіп жатты.  Бұл 70 жылға жуық халықтың жоғалтқан өзінің Наурызына деген сағынышы, салт-дәстүріне деген құрметі еді.

Алғашқы кездері жұрт ұлық мерекені сағынғаннан ба, аңсағаннан ба, жақсы тойлады. Ол кезде мектеп жасындағы бала болсақ та, ата-әжелеріміздің,  сондай-ақ, қазіргінің алды болып жүрген аға-апаларымыздың Наурыз мерекесін шағын ауылдың өзінде қалай қарсы алғанын көрдік және өзіміз де қатыстық.

Әлі есімде, мен сол уақытта алтыншы сыныпта оқитынмын. Сарысу ауданындағы сол кезде 80 шақты ғана үйі бар Ақтоғай ауылында Наурыз мерекесі  кең көлемде аталып өтті. Мерекеге дайындық бір жарым айдан аса уақыт бұрын басталды. Ол кезде қазіргі Ақтоғай орта мектебі сегіз жылдық мектеп болатын. Мектеп мұғалімдері, кеңшарда жұмыс істейтін еңбеккерлер, ауылдық клуб үйі мен кітапхананың  мамандары бірлесе отырып, әзірлікке кірісті.  Мерекелік шараның ұйымдастырылу барысының басы-қасында 29 жыл мектептің директоры болған педагог, соғыс ардагері Шахыбала Дәуірбаев, мектеп ұстазы, соғыс ардагері, шежіреші қария Ақмолда Жөкенов, мектеп директоры Мейрамқұл Сламқұлов, директордың оқу ісі және тәрбие жөніндегі орынбасары Жұмабай Ақділдаев, 17 жыл совхоздың директоры болған Ақатай Ақбаев, оның жұбайы Тұрымтай тәтеміз, тағы да басқа  ауылдың белсенді азаматтары жүрді.

Сценарий жазуда, айтыс, өлең және мерекелік көріністерді дайындауда Ақмолда ағайдың еңбегі көп болды. Бізді сабақтан кейін және демалыс күндері үйінде дайындады. Халық әндерін, сал-серілердің және ақын-жыраулардың туындыларының сөздерін қатысушыларға таратып беріп, жаттатқызып, орындалуын күнделікті қадағалап отырды. Біржан салдың «Жанботасын», Исаның «Желдірмесін», тағы да басқа  әндер мен «Қыз бен жігіт» айтысы, «Жұмбақ айтыс», «Бәдік айтыс», «Салт айтыс» сияқты айтыстардан үзінділерді қатысушылардың әрқайсысы иеленіп, орындауға кірісті. Мен Ақан серінің бір әні мен «Кеңк, кеңк» деген пұшықтың әнін орындайтын болдым.

Сценарий бойынша мен «Жаршы бала» ретінде ауыл көшелерін атпен аралап, елді Наурызға шақыруым керек. Оған он күн бұрын дайындалдым. Арнайы сөздер жаздырып алып жаттадым. Үстіме оюланған костюм тіктіріп, үйдегі есік пен төрдей қарагер аттың ер-тоқымын жаңалап, өмілдірігі мен құйысқанын сәндеп, Наурыз мерекесі күні ауыл тұрғындарын дүбірлі думанға шақырдым. Жергілікті жұртшылық лық толған ауылдық клуб үйіне кіріп, «Уа, халайық, мерекеге түгел жиналдық па?» деген сөзімді де айтуды ұмытқан жоқпын.

Сол күні мерекеге еңкейген кәріден  еңбектеген балаға дейін түгел келді. Ол кезде ақ сақалды аталардың, ақ жаулықты әжелердің, соғыс ардагерлерінің төрт көзі түгел болатын. Сүрініп, қабынып, бірін-бірі жетектеп, үйде ешкім қалмай, бәрі далаға шықты. Ауылдық клубқа тегіс жиналды. Атпен, есекпен келген аталарымыз да болды. Клубтың шарбағына ат-есектерін жағалай байлап жатқан сәттері әлі күнге дейін көз алдымда.  

Мерекелік шара керемет өтті. Ән айтпаған, алтыбақан теуіп, жаяу жарыс, күрес, әйелдер күресі, қол күрес сияқты түрлі ойындарға қатыспаған адам қалмады. Ол кездегі әндер тек қана жанды дауыста орындалатын. Сол уақыттарда енді танылып келе жатқан айтыскер ақын Бекболат Алтаев пен ауылдық кітапхананың кітапханашысы Ләззат Ахметованың айтысы көпшіліктің көңілінен шықты. Кейбір делебесі қозған апаларымыз қиыннан қиыстырып, жанынан өлең шығарып айтып жатты. Бірін-бірі айтысқа шақырғандар да, қосылып ән шырқағандар да болды. Жасы сексеннен асқан, алды тоқсанға таянған ауыл әжелерінің қатар тұра қалып өлең айтқандағы дауыстары қандай еді, шіркін!..

Абыз ақсақалдар ақ батасын беріп, мерекелік шарадан кейін бүкіл ел үй-үйді аралап, наурыз көжеден дәм татты. Өйткені, әр үйде наурыз көже дайындалған. Бірқатар апалар жиналып барып, кейбір үйлердің киізін басып, шиін тоқып, сырмағын сырып жатса, ер азаматтар асарлатып арық-атыздарды тазалап, жасы үлкен кісілердің ауладағы егістік жерін аударуға кірісті. Әр үйге кіріп, наурыз көжеден дәм татқан ауыл қариялары ақ жарма тілектерін ақтарып, әңгіме-дүкен құрып, алдағы шаруаларды ақылдасып жатты. Мерекеден біз сияқты балалар да құр алақан қалған жоқ. Асығымызды ойнап, ләңгімізді теуіп, ұлттық ойындардың көрігін қыздырдық. Осылайша, таңертең басталған мерекелік шара, түстен кейін еңбек дүбіріне  ұласып, ауыл тұрғындары кешке дейін думандатып жатты.

Бұл сол кезде бір ғана шағын ауылда болған алғашқы Наурыз еді. Алғашқы Наурызды қарсы алған аға буын өкілдері, аталарымыз бен әжелеріміз бүгінде бақилыққа аттанған. Сол кезде елудің ішіндегі ағалар мен апайлардың өзі қазір тоқсанға таянса, 20-30-дағы жастар алпысты алқымдап, жетпістің жайлауына ат шалдырып отыр.

Жоғарыда айтқандай ел Наурызға деген сағынышын, салт-дәстүрге деген құрметін осылайша көрсеткен еді. Тәуелсіздіктің алғашқы елең-алаң шағы мен тоқсаныншы жылдардағы тоқырауда да ел ол ықыласын жоғалтқан жоқ. Мереке бұқаралық сипат алып, қазақтың рухын көтерудің, ұлттық бастауларға оралудың қайнары ретінде қарастырылды.

Дегенмен, кейінгі жылдары Наурыз тек киіз үй тігіп, шапан киіп, көже ішіп тарқасатын, сыйлық үлестіретін мерекеге айналғандай. Осы орайда Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2021 жылы 5 қаңтарда «Егемен Қазақстан» газетіне жарияланған «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» атты мақаласында: Наурыз мейрамын атап өту тұжырымдамасын жасап, көктем мерекесінің мазмұнын байыта түсу керектігін жазған болатын.  Сонымен қатар Президент 2024 жылы  қаңтар айында аталмыш басылымға  берген «Біз озық ойлы ұлт ретінде тек қана алға қарауымыз керек» атты сұхбатында «Өзіміздің төл жаңа жылымыз – Әз Наурызды естен шығармаған жөн. Бұл мейрам – тіршілікті түлете келетін нағыз табиғи жыл басы. Наурыз – жаңару мен жаңғырудың символы. Сондықтан төл мерекеміздің мазмұнын байытып, оны барынша ерекшелеп, жаңаша атап өтуіміз керек. Бұл қадам қоғамды ұйыстырып, ұлттық бірегейлігімізді айшықтап, ел бірлігін нығайта түсуге ықпал етеді деп сенемін», деп ой қозғаған еді. 

Мемлекет басшысының бастамасымен өткен жылдан бері Наурыз мерекесін жаңа сипатта, ерекше атап өтудің онкүндігі жарияланды. Осы күндері ұлттық құндылықтарымыз бен дәстүрлеріміз, ұлттық болмысымыз жаңа сипатта дәріптеле бастады. Бұл бастаманы барынша жандандырып, Наурыз мейрамын халықтың, әсіресе жас ұрпақтың санасына сіңдіретіндей мазмұнын байытқанымыз жөн.  Адамдар Наурыз мейрамын тек жұмыстан демалатын, орталық алаңға барып, көже ішіп, палау мен бауырсақ жеп қайтатын күн ретінде қабылдамауы керек.  Ел мейрамды шын сезінуі қажет. Тіпті, мерекені әрбір ұлт өкілі сезіну үшін халыққа жағымдының бәрін осы Ұлыстың ұлы күніне шоғырландырса нұр үстіне нұр болары сөзсіз.

Ежелден жаңару мен жасампаздықтың бастауы, бейбітшілік пен келісімнің арқауы болған Ұлыстың ұлы күні әрбір жанұяға бақ-береке, толағай табыстар әкелсін!

Асан Тілемісов