Сот билігі — мемлекеттің құқықтық жүйесіндегі ерекше институт. Оның шешімдері нормативтік актілерден кем түспейтін құқықтық күшке ие. Сондықтан сот ісін жүргізу тілінің дұрыс таңдалуы, рәсімдік құжаттардың мемлекеттік тілде сауатты толтырылуы, процессуалдық әрекеттердің тілдік талаптарға сай болуы — заңдылықтың бұлжымас шарты.

Мемлекеттік тілде сот ісін жүргізу тек тілдік саясаттың көрінісі ғана емес, ол азаматтардың құқықтарын қорғау кепілдігінің бірі. Конституциялық қағидаттар соттың қолжетімділігі мен ашықтығын талап етеді, ал тіл — осы талаптарды жүзеге асыратын негізгі құрал.

1. Мемлекеттік тілдің сот ісіндегі құқықтық мәртебесі

1.1. Конституциялық деңгейдегі бекіту

Қазақстан Республикасы Конституциясының 7-бабында мемлекеттік тіл – қазақ тілі деп айқындалған. Бұл норма мемлекеттік биліктің барлық тармақтарына, оның ішінде сот билігіне де міндетті.

Конституцияның 14 және 20-баптары азаматтардың теңдігі мен құқықтарының бұзылмауын қамтамасыз ететін принциптерді белгілейді. Сот ісін жүргізу тілінің дұрыс ұйымдастырылуы — осы принциптердің іске асуының кепілі.

1.2. Конституциялық заңнамалардағы нормалар

«Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы» Конституциялық заң мемлекеттік органдардың, оның ішінде соттардың мемлекеттік тілде іс жүргізуге міндетті екенін реттейді.

Сот жүйесі тек тәуелсіздік қағидатына ғана емес, сондай-ақ халық үшін түсінікті әрі қолжетімді болу талабы мен мемлекеттік тілдің басымдығына сүйенеді.

1.3. Салалық кодекстердегі тіл нормалары

Қылмыстық-процессуалдық кодекс (ҚПК)-те сот ісін мемлекеттік тілде жүргізу белгіленген;
Қатысушыларға ана тілінде сөйлеу құқығы беріледі;
Аудармашы институтының міндеттілігі қарастырылған.

Азаматтық-процессуалдық кодекс (АПК)

АПК соттың мемлекеттік тілде құжаттандыруға баса мән береді. Сот актілері — шешімдер, ұйғарымдар, қаулылар — мемлекеттік тілде ресімделуі тиіс.

Әкімшілік рәсімдік-процессуалдық кодекс (ӘРПК)

Бұл кодекс әкімшілік әділет жүйесін енгізе отырып, мемлекеттік тілдегі коммуникацияны кеңейту қажеттілігін алға тартады.

2. Сот ісін жүргізуде мемлекеттік тілдің қолданылу тәжірибесі

2.1. Процессуалдық құжаттардың мемлекеттік тілде жүргізілуі

Соттың барлық негізгі құжаттары:
талап арыздар;
шағымдар;
хаттамалар;
сот отырысы журналдары;
шешімдер мен үкімдер;
сот бұйрықтары — мемлекеттік тілде жасалуы тиіс.

Құжаттаманың қазақ тілінде жүргізілуі құқықтық коммуникацияның айқындылығын қамтамасыз етеді.

2.2. Судьялар мен тараптардың тілдік құзыреттілігі

Мемлекеттік тіл — сот төрелігін атқаруда кәсіби құзыреттіліктің бір бөлігі. Судьяның құқықтық нормаларды қазақ тілінде дәл әрі сауатты жеткізе білуі әділ соттың сапасына әсер етеді.

2.3. Аудармашы институтының рөлі

Аудармашының сапалы жұмыс істеуі:
процессуалдық теңдікті;
дәлелдемелердің бұрмаланбауын;
құқықтардың толық жүзеге асуын қамтамасыз етеді.

Аударманың сапасыз болуы сот актілерін қайта қарауға негіз болуы мүмкін.

3. Мемлекеттік тілдің сот жүйесінде қолданылуына қатысты өзекті мәселелер

3.1. Тілдік кадрлардың жеткіліксіздігі

Кей өңірлерде сот қызметкерлерінің мемлекеттік тілді кәсіби деңгейде меңгермеуі байқалады. Бұл:
процестердің созылуына;
құжаттардың екі тілде жасалуына;
құқықтық нормалардың логикалық бұрмалануына алып келеді.

3.2. Терминологиялық олқылықтар

Құқықтық терминология әлі де толық жүйеленбеген.
Мысалы:
«процессуалдық келісім»,
«объективті жақ»,
«азаматтық жауаптылық» сияқты терминдер әр әдебиетте түрлі нұсқаларда беріледі.

Терминдердің тұрақты қолданылмауы сот актілерінің біркелкілігін тежейді.

3.3. Аударма сапасына қатысты мәселелер

Кей жағдайда аудармашылар құқықтық терминдерді толық меңгермей, олардың мағынасын қате жеткізеді. Мұндай жағдайлар азаматтардың құқықтарының бұзылуына әкеледі.

3.4. Электрондық жүйелердегі тілдік кемшіліктер

Сот кабинеті, TrueConf және өзге цифрлық жүйелерде қазақ тілді интерфейстер толық жетілдірілмеген. Бұл мемлекеттік тілдің электрондық әділет жүйесінде толық қолданылуына кедергі келтіреді.

4. Мемлекеттік тілдің сот ісінде қолданылуын жетілдірудің институционалдық және құқықтық тетіктері

4.1. Тілдік білім беруді күшейту

Судьялар мен сот қызметкерлеріне:
құқықтық қазақ тілі курстары;
терминологиялық семинарлар;
кәсіби жазу дағдыларын дамыту тренингтері қажет.

4.2. Терминологиялық стандарттау

Қазақстан Республикасының Үкіметі жанындағы Терминология комиссиясымен бірлет соты жүйесіне арналған:
құқықтық терминдер сөздігін;
процессуалдық ұғымдардың бірыңғай стандартталған жүйесін әзірлеу қажет.

4.3. Электрондық жүйелерді жетілдіру

Сот жүйесінің барлық сервистерінде (Е-Хаттама, Е-Сот, Сот кабинеті) толыққанды қазақша тілдік модульдер енгізілуі тиіс.

4.4. Тілдік бақылау тетіктерін қалыптастыру

Сот актілерінің мемлекеттік тіл нормаларына сәйкестігін бақылайтын сараптамалық құрылым қажет:
стилистикалық,
лексикалық,
терминологиялық,
орфографиялық стандарттарды қатаң қадағалау үшін.

4.5. Аудармашы мәртебесін көтеру

Аудармашылар үшін:
кәсіби сертификаттау жүйесі;
құқықтық аударма бойынша арнайы оқу бағдарламалары;
маманданған аудармашылар пулын қалыптастыру маңызды.

"5. Мемлекеттік тілдің сот билігіндегі идеологиялық және құқықтық маңызы*

5.1. Қоғамдық сананы қалыптастыру факторы

Мемлекеттік тілде сот актісінің шығуы — қоғамның құқықтық мәдениетін арттыратын фактор. Тіл — билік пен қоғам арасындағы сенім құралы.

5.2. Ұлттық құқықтық жүйені дамыту факторы

Мемлекеттік тілдің құқықтық кеңістікте орнығуы:
ұлттық құқықтық терминологияны дамытады;
қазақ тілінің ғылыми әлеуетін арттырады;
құқықтық ойлау мәдениетін қалыптастырады.

5.3. Азаматтардың құқық қорғау тетіктерін жақсарту

Азамат өзінің құқын, міндетін, соттың шешімін өз тілінде түсінгенде ғана құқықтық әділет орнығатыны сөзсіз.

Мемлекеттік тілдің сот ісінде қолданылуы — құқықтық саясаттың стратегиялық бағыты. Бұл тек тілдік мәселе емес, ол:
құқық үстемдігі қағидатын нығайтады;
сот жүйесінің ашықтығын қамтамасыз етеді;
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға ықпал етеді;
ұлттық құқықтық мәдениетті дамытады.

Сот билігінің мемлекеттік тілде толыққанды жұмыс істеуі Қазақстанның тіл саясатының, құқықтық жүйесінің және мемлекеттік басқару моделінің тиімділігін арттыруға бағытталған маңыздысы қадам.

Қ. Дунбаев,
Тараз қаласы №2 сотының судьясы