Танымал ғалым Рахманқұл Бердібай: «Егістік жерді жаздың ыстық айларында бірнеше рет суармаса, шыққан егін мүлде қурап кететіні секілді дер кезінде жалғастығын таппаған дәстүр де жоғалады», – деп, терменің қазіргі күйіне дөп келетін ақыл-кеңес айтқан екен. Кейінгі ұрпақты ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпқа баулып тәрбиелейтін, байырғы ата-бабаларымыздың наным-сенімдерінен, тарихынан, тұрмыс-тіршілігінен, жақсы мен жаман туралы түсініктерінен тұратын жыр-толғау, терме жанрларынан көз жазып бара жатқан қазіргі қалпымызға қаратып айтылғандай екен.

Біраз жыл бұрын Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасымен оқушыларға арналған «Домбыра» оқулығы жарық көрген еді. Бұл пәнді орта білім жүйесіне оқушылардың қалауымен қосымша пән ретінде енгізу қолға алынғанын естігенде қуанбаған қазақ жоқ шығар. Бұл идея келешекте осы мәселені шешуге едәуір септігін тигізіп, күймен қатар, текті сөздің төресі саналған жыр-толғау, терме өнері де бірте-бірте тәрбиенің бөлінбес бір бөлшегіне айналады деген үміт зор.

Осы пән арқылы жеткіншектер өз заманының мұңын жырлаған Шернияз, Майлықожа, Тұрмағамбет, Сүйінбай, Жамбыл, Кенен сияқты тағы да басқа ақындардың термелерімен сусындап, адамгершілік қасиеттерін насихаттайтын өнер бұлағының көзін одан әрі жарқырата түсуге үлес қосып жатса, нұр үстіне нұр емес пе?! Қай заманда да жарық пен қараңғы түнекті, бар мен жоқты, кеңістік пен кейістікті, жақсылық пен жамандықты сипаттап, жырға арқау еткен термешілік дәстүрден мүлде қол үзіп қалдық деуге де болмас.

Тек кейінгі жылдары назардан тыс қалып бара жатқан, өмірдің шынайылығын паш ететін ғибратқа толы жыр мен термені әлі де дамытсақ дейміз. Сахна төріне термешілердің көбірек көтерілгенін қалайтынымыз рас.Өлеңдерінде қазақы тәрбиенің қалпы сақталып тұратын, жырларында оқыған адамды ойландыратын қасиет бар ақын Нұржан Әліш бүгінгі буынның терме тыңдап өскені қажет екенін айтып өтті. Себебі идеологияның шаңырағын шайқалтып жатқан батыстан ескен бөтен «жел» ұрпақ санасын уламай қоймайды.

– Терме – қазақтың төл өнері. Оның бастауы біздің бабаларымыздың бүгінгі ұрпаққа өсиетінен тамыр тартады. Түсінген адамға ол солай болу керек. Бабаларымыз кейінгі ұрпағына өсиет қалдырады, ақыл айтады. Қысқасы, терменің қай-қайсысын тыңдасаң да іші толған өсиет немесе бір ғибратқа толы оқиғаны жеткізеді. Бұл – сонау жыраулардан мирас болып жеткен құнды өнер. Мұның түп тамыры сонау жыраулар заманында жатыр. Жыраулар поэзиясын оқысаңыздар, олардың әрқайсысы бүгінгі ұрпаққа қал-қадірінше өсиет айтып, ұлт тәрбиесіне баса мән берген. Біреу термелеп жеткізсе, енді біразы төкпелеп, толғап жеткізіп отырған.Терменің қазақтың жыраулық, әншілік өнерінде алатын орны ерекше. Термеге кез келген адам тіс батыра бермейді. Терме авторы да, оны орындаушы да елге, жас буынға өсиет, ақыл айтатындай жұртқа жағымды, сыйлы болғаны жөн-ақ. Бүгінгі, кейінгі буын да термеден қол үзіп қалмаса игі еді. Өйткені онда рухани азық болар өнеге мен өсиет жатыр, – дейді ақын, журналист Нұржан Әліш.

Домбыраның күмбірімен өріліп, кеудеңді шуақпен толтыратын, қоспасыз, маржан, саф туындының тыңдаушысын адамгершілікке үндеп, санасына ізгілік дәнін себудегі қасиеті қандай десеңізші. Сондықтан бұл өнерге жұрттың сүйіспеншілігі де жоғары болуы тиіс. 

– Бұрын термені тек анда-санда теле-радио арналардан тыңдап қалушы едік, ал көбіне көліктегі аудиокассеталардан жиі еститінбіз. Дегенмен көлік ішінде тыңдау насихат құралы емес. Терменің үлкен концерт, мәдени іс-шаралардың сахнасынан түспегені жөн-ақ. Бүгінде қуантарлығы, термені әлеуметтік желі, аудио платформалардан да көптеп табуға болады. Әсіресе «YouTube»-тегі арналарда көбейіп келеді. Бұл орайда терменің қазір басқа арналардан гөрі әлеуметтік желі арқылы көбірек насихатталып жатқаны көңілге қуаныш үйіреді. Бірақ өзге даңғырлаған әндерге қарағанда әлі де болса терменің қаралымы аз екен, – дейді терме тыңдағанды жанына жақын тұтатын жерлесіміз Қанат Бұрқыбай. 

Расында, «YouTube»-ке 7 жыл бұрын жүктелген Заттыбек Көпбосынұлының орындауындағы Шалқар Әбішұлының «Бірге туған бауырларға» термесі – 1 976 167, «Жас жігіттің қасіреті» термесі – 1,7 миллион, ақын Аян Нысаналының «Ағайын» термесінің 500 мың қаралымнан аса алмай жатқаны қынжылтады.Терме туралы әңгімеге қосатын тағы бір тұжырымымыз – қазіргі қоғамды, адам болмысын кейіптеп, сипаттайтын жаңа термелер жоқтың қасы.

Десе де Жәнібек Кәрменов, Елікбай Исаев, Аяз Бетбаев сынды аға буынның жолын жалғап, кейінгі кезде айтыскер Дидар Қамиев, әнші Тоқтар Серік, Мейрамбек Бесбаев сынды өнер жұлдыздары да термешіліктің ауылына ат ізін сала бастады. Әрине, бұл жақсы үрдіс. Танымал эстрада жұлдыздарының термелері ғаламторда көбірек тыңдалатынын талдау нәтижелері көрсетіп отыр. 

Баяғыда қариясы бар үйлердің бәрі жағалай терме тыңдап отыратын. «Елін, жерін сүйіп өссін, халқына адал, әділ болсын» деп термені баланың тәрбие құралы ретінде пайдаланатын. Жастар қазақтың көп сөзінің мағынасын термеден ұғып өсетін. Ал қазір ше? Бір жағынан, жұрт желпілдеген жеңіл әндер мен сахнадағы сайқымазақтардан да шаршап бітті.

Бұл сахнаны ессіз әндерден тазартып, қазақтың өзінің төл өнерін төрге оздыратын уақыт жетті деген сөз. Ол үшін термешілердің мәдениетімізге қосар үлесі ескеріліп, бұл дәстүрге мемлекеттік қолдау көрсетіліп, әрі қарай жалғасын таба беруі үшін өнер жанашырлары демеушілік етуі керек-ақ.

Фариза КЕНЖЕБАЕВА, 
облыстық
 айтыскер ақындар, 
жыршы-термешілер орталығының
 бөлім меңгерушісі