Орынды айтылған сөз. Ел ағалары, зерек ойлы қариялар, ардагерлер кеңесі қоғамдағы келеңсіз мәселелерді шешуге, теріс пиғылды топтардың, діни ағымдардың қитұрқы іс-әрекеттеріне тосқауыл қоюға, жастарды отансүйгіштік рухта тәрбиелеуге барынша батыл араласуы керек. Қасым-Жомарт Кемелұлы қазіргі жастардың денсаулығына алаңдайтынын білдіріп: «Мен былтырғы құрылтайда балалар мен жастардың денсаулығына, яғни тұтас ұлттың болашағына орасан зор зиян келтіріп жатқан вейптердің таралуына тосқауыл қою үшін нақты шаралар қабылдау қажеттігін айттым. Қазір Парламентте вейптерді елге әкелген, оны өндірген және таратқан адамдарды қылмыстық жауапкершілікке тартуды көздейтін заң жобасы қаралып жатыр. Бұл қадам бүгінде сәнге айналған осы бір қауіпті кеселдің таралуын едәуір шектеп, бетін қайтаратынына сенімдімін.

Денсаулыққа зиян әрі ұят әдеттің бірі – насыбай ату. Оның қалай жасалатыны белгілі, ешқандай санитарлық талап сақталмайды. Құрамында түрлі дертті, соның ішінде онкологиялық ауруларды қоздыратын заттар бар. Насыбайды өндіруге және таратуға 2015 жылы тыйым салынған. Бірақ әлі күнге дейін көшеде, тіпті азық-түлік дүкендерінде ашық сатылып жатыр. Құқық қорғау мекемелері ешқандай шара қолданып жатқан жоқ. Қазір – ХХІ ғасыр, жоғары технология мен жасанды интеллект қарқынды дамыған заман. Ал біздің азаматтарымыз аузына насыбай салып, қақырып-түкіріп жүреді. Осы жағымсыз қылықты ата дәстүрі санайды. Шын мәнінде, бұл – барып тұрған мәдениетсіздік. Оны тоқтату қажет. Жалпы насыбай өндіріп, оны таратқаны үшін заң жүзінде белгіленген жауапкершілік тым төмен. Қазір осыған қатысты заңдарға түзету енгізу мәселесі қарастырылып жатыр. Онда вейп қана емес, насыбай таратқаны үшін де қылмыстық жауапкершілікке тарту көзделген. Бұл қадам насыбайға толық тыйым салуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ ақпарат құралдары арқылы жан-жақты түсіндіру жұмысы жүргізілуге тиіс. Бұл – ұлт саулығына да, еліміздің абырой-беделіне де кесірін тигізетін әдет. Біз өркениетті ел боламыз десек, одан толық арылуымыз керек», – деді.

Президент айтқандай, қазіргі жастар арасында нашақорлық, құмар ойынмен әуестену, темекі шегу, насыбай ату белең алып бара жатқанын мойындауымыз керек. Насыбай қаламыздағы орталық базарды былай қойып, үлкен сауда орталықтары мен дүкен-дүңгіршектерде емін-еркін сатылуда. Кез келген үйдің бұрыш-бұрышында шемішке мен құрт, басқа да ұсақ-түйек саудалап отырғандардың қасынан насыбайды да көзіміз жиі шалады. Арнайы қалташаларға салынып, ашық саудаланып жатқан насыбайдың қалай жасалып, қайдан келіп жатқандығын ойлап бас ауыртып жүргендер шамалы. ... Жақында алдыма дәрігерлік кеңес алуға жастайынан жесір қалған бір жас келіншек келді. Жүзі сынық, қабағында күйзеліс пен ауыртпашылықтың ізі бар. Отау құрғандарына екі жыл толмай 22 жасында күйеуі кездейсоқ жол апатынан көз жұмыпты. Қолында бір жасқа толмаған сәбиі, іште тағы бір шақалағы қалыпты. Жылап-сықтап, әзер дегенде есін жиып, тағдырдың жазғанына көніп, екі сәбиін ешкімге тәуелді етпей, барынша аялап өсіріпті. Ұлын Абай атындағы Жамбыл гуманитарлық жоғары колледжіне, ал қызын Жамбыл жоғары медициналық колледжіне оқуға түсіріпті. Қала тіршілігі ауылдан ерекшеленіп тұратыны белгілі ғой. Ұлы бірінші курсты аяқтап, екінші курсқа көшкенде қатар жүрген замандастарына еліктеп, насыбай ата бастағанын байқапты. Баласының болашағына алаңдаған анасы: «Айналайын, балам-ау! Насыбайды кімнен үйрендің? Денсаулығыңды бұзасың. Әлі жассың, сол пәлеге әуестенбеші. Болашағыңды ойла, ботам. Сенен үлкен үміт күтіп жүргенімді білесің. Ақылға кел, ойлан», – деп, насыбайдың денсаулыққа зиян екенін, қасіретін түсіндіреді.

Сонда басын изеп отырып баласы: «Мама, насыбай атуды тастаймын десем бүгін-ақ тастаймын. Бірақ қасымда жүргендердің барлығы насыбай атады. Достарымның арасында «ақ қарғадай» болып қалай жүремін. Ойланыңызшы...», – деп өзіне қарсы сұрақ қойыпты. Анасы байғұс сол сәтте не айтарын білмей сасыпты. Сөйтіп, әбден басы қатқан анасы дәрігердің алдына келіп отыр. – Сіз көп жылдан бері еңбек етіп келе жатқан тәжірибелі дәрігерсіз. Баратын жерім, басатын тауым, ақылдасатын адамым жоқ болғасын сізге келдім. Маған қандай ақыл айтасыз? Балама насыбайды қалай қойдырамын? – деп сұраулы жүзбен қарады. Шынымды айтайын, бейтаныс ананың сұрағы ойландырып тастады. Қапелімде не айтарымды білмей сасып қалдым. Барынша білгенімді айтып, түсіндіріп жібергендей болдым. Бірақ жауабыма шарасыз келіншектің көңілі толды ма, жоқ па, біле алмадым... Осы оқиғадан кейін ой қуып, біраз іздендім. Осы ретте зерттеп, зерделей келе, қол жеткізген мәліметтерімді оқырмандармен бөліскенді жөн көрдім. Ертеде тек оңтүстік аймақтарда сатылатын, тек ересектер пайдаланатын насыбай бүгінде еліміздің барлық аймағына жеткен. Жетіп қана қойған жоқ, нас екенін аты айтып тұрса да ер азаматтардың құмар басатын кәдесіне айналды.

Насыбайды сатушылар да, тұтынушылар да құрамында не бар екенін, денсаулыққа қаншалықты зиян екенін білмейді. Тіпті білгілері келмейтін де сияқты. Алаңдататыны – мектеп оқушыларының насыбайға және электронды темекіге әуестігінің күн санап артып бара жатқаны. Мойындауымыз керек, насыбай еш қиындықсыз қазіргі жасөспірімдердің өміріне оп-оңай кірді. Қазір оқушылар насыбай атқанды мақтан көреді. Есейгеннің белгісі деп есептейді. Ең сорақысы – насыбайдың мектеп маңында да ашық сатылуы. Көз алдында сатылып жатса, оқушылардың әуестігі артпай қайтсін. Өйткені еліктегіш жасөспірімдердің бірі насыбайды құмартып алса, екіншісі қызығып алуы ықтимал. Бағасы қымбат та емес. Әрі «қоғамдық орында шегуге болмайды» деген тыйым жоқ. Сатып ал да, пайдалана бер. Жалпы насыбай – құрамында есірткі бар алқа тұқымдасына жататын темекі өсімдігінен жасалатын, құмарлық үшін ататын (пайдаланылатын) зат. Ресей және Қытаймен етене араласып, сауда-саттық жасаудың нәтижесінде қазақ даласына темекі келіп, насыбай жасау, ату кең етек жайған болатын. Насыбай атудың ел арасында кеңінен тарағаны соншалық, ата-бабаларымыз «Адам көңілі бір атым насыбайдан қалады» деп айтып кеткен. Насыбайдың зияны жөнінде халық арасында мәлімет тым аз, арнайы зерттеулер де жоқтың қасы. Негізі насыбайды қариялар атқандықтан елімізде соңғы жылдарға дейін насыбай атуға тыйым салынбаған еді.

Дәрігерлер арнайы ғылыми талдау, зерттеу жүргізіп, мәліметтерді сараптай келе, насыбайдың адам денсаулығына тигізетін зияны көп екеніне көптің көңілін аударды. Содан кейін барып тыйым салу туралы мәселе қозғала бастады. Жалпы дәрігер мамандардың айтуынша, насыбайдың құрамына никотин, синиль қышқылы, көмір қышқылы, сірке қышқылы, азот, эфир майы және өкпе рагына ұшырататын әртүрлі радиоактивті қоспалар қосылады. Әрі насыбай ату адамның жасын қысқартады. Ауыз қуысы, ас қорыту жүйесі қатерлі ісігіне ұшырайды. Өмір сүруге, еңбек етуге, отбасын асырауға деген ынта-ықыласты азайтады.

Тыныс алу жолдары қабынады. Ұдайы насыбай ату ұйқысыздыққа әкеліп соғады. Тамаққа деген тәбетті жойып, адам ағзасы әлсірейді. Ал әйелдер насыбай атса, ішіндегі баланың денсаулығына зияны тиеді. Одан бөлек насыбай ататындардың 80 пайызының ауыз қуысы, ас қорыту жүйесінде ісік пайда болады. Өзбекстан онкологтарының мәліметтері бойынша, 80 пайыз ерін рагымен зардап шеккендер насыбайды қолданған. Сондай-ақ насыбайға психотроптық заттарды қосу психикалық бұзылуларға және жеке бастағы өзгерістерге апарады. Адамның есте сақтау қабілеті нашарлайды, үнемі шала ессіз күйде жүреді. Насыбайдың құрамындағы ауыр металдар бауыр мен бүйрекке зиянын тигізіп, олардың қызметін бұзады. Насыбай пародонтоз, кариес секілді тіс ауруларын туғызады. Мұнан бөлек ауыз қуысындағы тамырларды өлі тамырға айналдырып, асқазанды құртады. Қырғыз Республикасының Ұлттық ғылым академиясы ғалымдарының айтуынша, насыбай бедеулікті тудырады екен. Бұл факт көп жылғы зерттеулермен дәлелденген. 50 ер адамға жүргізілген зерттеу нәтижесінде насыбай сперматозоидтардың өз мөлшерінде бөлінуіне кедергі келтіретіні анықталды. Мұндай жағдайларда репродуктивтік функцияның бұзылуы қайтымсыз процесс болып табылады. Қауіптілігі де осында – бұл насыбайды алғашқы қабылдағаннан кейін де пайда болуы әбден мүмкін.

Сондықтан насыбайдан аулақ болған жөн. Сонымен қатар кейбіреулер насыбайға тауықтың саңғырығын, әктің суын, қара ағаштың смоласын қосып әзірлейді. Мұның қай-қайсысы да өте зиянды. Тіпті жай ғана тауықтың саңғырығын жеп қойған қойдың бір сағаттың ішінде өліп қалатыны белгілі. Қара ағаштың смоласының зияны да тауықтың саңғырығының уынан кем емес. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтсақ, қазіргі қоғамның үлкен дертіне айналған нашақорлық пен ішімдікпен күресу жұмыстары бірде бәсеңдеп, бірде қарқын алып, әйтеуір қал-қадірінше жүріп жатыр. Үкімет елімізде темекі бұйымдары мен алкоголь өнімдерін кәмелетке толмағандарға сатуға тыйым салды. Соңғы уақытта мектеп жасындағы балалардың насыбайға құмарлығы көпшілікті ойлантып жүрген болатын. Мәнді мәселеге жуырда Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев нүкте қойды.

Ендеше насыбай атуды жастар арасында, оның ішінде мектеп жасындағыларға мүлдем тыйым салатын уақыт жеткен сияқты. Ол үшін арнайы заң қабылдап, оның талаптарының орындалуына қатаң көңіл бөлгеніміз жөн. Ресей Федерациясында, Түрікменстанда, АҚШ-та насыбай сатуға заңмен тыйым салынған екен. Насыбайды тасыған және сатқан адамдарға айыппұл салынып, ол тағы қайталанса, бас бостандығынан айыруға дейін баратын көрінеді. Бізге де сондай заң ауадай қажет болып тұр. Халқымыз ежелден-ақ «Денсаулыққа зор кесел, үйрете көрме аузыңды, насыбай мен шылымға» деген екен. Ұлы ойшыл Сократтан кезінде «Адамға өмірде не қымбатырақ? Байлық па, атақ па, даңқ па?» деп сұрапты. Сонда Сократ: «Байлық та, атақ та, даңқ та адамды шын бақытқа кенелте алмайды. Дені сау кедей ауру патшадан бақыттырақ», – деп жауап беріпті. Яғни адам бақытты болу үшін оған денсаулық керек, ал денсаулық кепілі – салауатты өмір салтын ұстану. Сондықтан жастар денсаулыққа кері әсер ететін зиянды әдеттерден аулақ жүрсе жарар еді. Олар біздің ертеңіміз емес пе?!

Сағындық ОРДАБЕКОВ,

медицина ғылымдарының докторы,

профессор, Тараз қаласы