Иә, отбасы адам баласының жүрегіне жылылық, жанына тыныштық пен мейірім сыйлайтын берекелі ғұмырының бастауы екенін әрбір ес жиып, етек-жеңін жинаған есті ғұмыр иесі біледі. Шаңырағын биіктеткен әрбір жан босағасын бекітіп, керегесін кеңітіп, ошағының отын сөндірмеуге тырысады. Қанша жерден дауыл соғып, дау туса да, адуынды ашуын сабырмен басып, жанындағылардың өзіне деген сезімін суытып, сенімін жоғалтып алмас үшін барын салады.

Алайда өмірдің заңы әртүрлі. Барлық адам өз отбасын сөзсіз қатты жақсы көргенімен, барлығы бірдей үйінің берекесін сақтап қала алмайды. Өмірдің жолайрығында кездескен түрлі түсініспеушіліктердің салдарынан ең жақын туыстардың арасына да жік түседі. Содан жанжал туып, бір-бірін құрметтеуден, сыйлаудан қалады. «Бірге тумақ болса да, бірге сүрмек жоқ» демекші, соңында жан-жаққа тарқап кетеді. Міне, соның салдарынан дүниедегі ең жақын адамдардың өзі бір-бірінен безініп кететін жағдайлар да кездесіп жатады.

Отбасында біреу абьюзер болса, баладан бастап, қарияға дейін азап шегеді. Баланың тағыры әсіресе ауырлайды. Нәркес сәби өзін өмірге әкелген жандардың қателігінен ыза мен кектің ортасында өседі. Бар тауқымет солардың кішкентай жүрегінен өтеді. Олар ата-анасымен бірге жылап, бірге күліп ғұмыр кешетін айна іспетті, бәрін өздеріне қабылдайтындықтан, ерте күрсініп, ерте есейеді. Әлі сүйегі қатпаған бала бейнелер осылайша тұйықталып қалады. Үнсіз көнуден басқа амалы да жоқ. Қарттар да «арбасын сындырып, өгізін өлтіріп алмас» үшін басына түскен сынаққа үнсіз көндігеді. Іштен шыққан шұбар жыланының жамандығын жасырып, жақсысын асыруға тырысады. Қанша жерден жанарын мұң торлап, жүрегі қан жылап тұрса да үйдегі жылуды сақтап қалғысы келеді. Отбасы атты шағын мемлекеттің туын тік ұстау үшін, ешкімді жоғалтып алмау үшін бәріне төзеді.

Расымен кейбір шаңырақ сондай мықты һәм жанашыр адамдардың шыңдалған сабыры мен асқан төзімінің арқасында берік сақталып тұр. Алайда ұзақ жылдар бойы ішінен тұншығып, опасыздықты жасырып, өзін-өзі басып ғұмыр кешкен жандар өздерінің сол жолда құрбан болғанын біле ме екен? Жылдарға созылған небір соққыға төтеп береді. Тіпті жығылған үстіне жұдырық жеп жатса да, мыңқ етпейді. Бәріне көнген, көндіккен көзбен жанарын жасқа бір шылап алып, тек алға ұмтылады. Басы дауға қалмас үшін, ешкімнен сауға да сұрамайды. Бәрін жүрегіне түйіп күнелтеді. Обал-ақ.

ҮНСІЗ ҚАЛАТЫН ҚҰРБАНДАР КІМДЕР?

Жалпы отбасындағы үнсіз қалған құрбандар неге өз мәселесін ашық айта алмайды? Адам қандай жағдайда ішіндегі ауыртпалығын сыртқа шығармайды? Жалпы қорқыныш пен қысымның отбасындағы үнсіздікті қалыптастырудағы рөлі қандай? Үй ішіндегі эмоционалдық зорлық неге көп жағдайда байқалмайды?

Қоғамдық стереотиптер адамдарды «отбасылық сырды сыртқа шығармауға» мәжбүрлей ме? Әлде материалдық тәуелділік пен жалғыз қалудан қорқу адамның үнсіз қалуына себеп бола ма? Отбасындағы қақтығыстарды көріп өскендердің мінезі қалай қалыптасады? Үнсіз құрбандардың даусын шығаруға не кедергі, қолдаудың жоқтығы ма, әлде өзіне деген сенімсіздік пе?

Иә, жанын жегідей жейтін жасырын азапты арқалап жүргендер аз емес. Олар шағымданбайды, тіпті өз қасіретін кейде өздері де түсінбей қалатындай. Адам көбіне қорқыныш пен сенімсіздіктен үнсіз қалатын сияқты. Балалар болса зорлықтың не екенін түсінбестен, «бұл қалыпты жағдай» деп сенуге тырысады. Ал қарттар ешкімге масыл болмау үшін шындықты ішіне бүгіп, өз тағдырымен жалғыз алысады. Үнсіз төзгіш құрбандардың үні сыртқа шықпайды, шықса да ешкім тыңдамайды. Өз ішіндегі қайғыны айтудың өзі олар үшін сатқындық секілді көрінеді.

Үй ішіндегі зорлық әрдайым физикалық бола бермейді. Сөз жарасы, менсінбеу, кемсіту, тапқан-таянғанын міндетсінудің салдарынан түрлі жағдайды басынан кешіреді. Екі ортада тұншыққан балалардың үнсіздігі олардың бүкіл болашағына көлеңке түсіреді. Қарттардың іштен тынуы да ұрпақ алдындағы қадірін жоғалтып, жалғыздыққа алып келеді. Осындай үнсіз құрбандардың көбеюі қоғам мен отбасының ішкі әлсіреуінің айқын көрінісі. Бұл жүректегі жара жабулы қазан, жабулы күйде ашық айтылмай қалса, ол одан сайын тереңдей береді. Өйткені үнсіздік – зорлықтың ең ауыр түрі.

ЖАЛҒЫЗ ҰЛДЫҢ АЗАБЫ

Қаланың орталық алаңында қайыр сұрап отыратын қарт әжейді қас қарая бергенде ұлы ертіп кетеді. Жалғызы ішімдікке әуестігінің салдарынан есі кіресілі-шығасылы. Әжейдің зейнетақысы мен алақан жайып тапқан нәпақасы онсыз да сол ұлға жұмсалады. Келіні оспадар күйеудің мінезіне шыдамай, екі ұлын ертіп кетіп қалғалы ішуін тіпті үдетіпті.

Мен Маруа апаймен емханада таныстым. Қолына қағаздарын құшақтаған қарт ана дәрігерге кіре салып «ұлымның анализдерін қарап беріңізші» деп өтініп жатқанын құлағым шалды. Кейін әжеймен тілдесудің сәті түсті.

– Жалғыз ұл болған соң, айтқанын екі етпей, еркелетіп өсірдік. Мектепте озат оқушы болды. Тек жақсы жағынан көзге түсіп, үздіктер қатарында мектепті аяқтады. Ел қатарлы әскерге барып келді. Үйленді. Уақыт өте келе жұмыстан кешігіп келетінді шығарды. Қайда жүргенін сұрағанымызда «жұмыстармен жүрдім» деп қоя салатын. Кейін «Жұмыста әріптесімнің туған күні болып еді» деген сылтаумен ішімдік ішіп келетінді шығарды. Солай арада екі жыл өткенде тіпті жұмысқа бармай, үйде жатып алып айлап ішуді әдетке айналдырды. Бұл күйікке шыдамай, әкесінің қан қысымы көтеріліп, бақиға аттанды. Келін де екі ұлын жетектеп, төркініне кетіп тынды.  Қандай жағдай болып, қанша уақыт өтпесін, баласының қасынан табылатын қашан да ана емес пе? Мен де сондай анамын. Бұрын тепсе темір үзетін ұлымның денсаулығы сыр беріп, жүрегі шаншитынды шығарды. Көзінің асты көгіс тартып, беті білеудей болып ісіп кетеді. Дәрігерге апарғым келеді. Уайымға салынамын. Алайда балам дәрігерге барудан үзілі-кесілді бас тартты. Өзім жүгіріп жүріп, құжаттарын құшақтап, ақ халаттыларға ұлымның жағдайын сырттай айтып, амалдап жүрмін. Ішкі сырымды кімге айтып, кімге ақтарарымды білмеймін. Жұрт күле ме деп іштен тынамын. Зейнетақым балам екеумізге жетпейді. Мен сияқты жасы келген қарт әйелді кім жұмысқа алсын? Содан алақан жайып, көшеге шығуыма тура келді. Әйтпесе аштан өлетін түріміз бар. Ұлымның жайы қатты ойландырады. Мені балағаттап, қанша қол көтеріп, өз үйіме өзімді сыйдырмай жатса да, жалғыз ұлымның амандығын тілеуден басқа амалым жоқ, – дейді Маруа әже.

ҚАРТТАР ҮЙІНЕ БАРҒЫСЫ КЕЛМЕЙДІ

Кеш қарайған сәт. Көпқабатты үйдің іші ысып кеткен соң, серуендеуге тысқа шықтық. Есік алдындағы орындықта басын ұстап отырған әйелді көзім шалды. Екі иығы селк-селк етеді. «Көмек керек болар» деген үмітпен қасына барып «Бәрі дұрыс па?» деп сұрағаным сол еді, әйел бетін басып, одан бетер жылап жіберді.

Ұлы әскерге кеткен екен. Үйінде екі жиені, қызы және күйеу баласы бар. Жүзі солғын тартқан егде әйелдің есімі Айман екен. Апай басынан өткен тауқыметін айтып, мұңын шаға бастады. Қызы мен күйеу баласының арасы жақсы емес, жиі ұрысатын көрінеді. Бір ренжісіп қалса, екеуінің тоқтауы қиындап, біраз күн бойы үйлерінен айқай-шу үзілмейді екен. Ұрыс естісе жүрегі қарс айырылатын ана бұл жолы да үйдегі жанжалды болдырмас үшін барын салып баққан. Қызына жұдырығын ала жүгірген күйеу баласын көргенде үнсіз отыра алмағанын айтып ақталды.

– Күйеу балам қызымды ұрмақшы болып ұмтылғанда орталарына түсіп, дауыс көтердім. Қызым бас салды: «Біздің барлық ұрысымызға сен кінәлісің. Егер сен болмасаң, біз тату-тәтті өмір сүрер едік» – деп ызаға булықты. Үнемі солай. Бірдеңе болса сөйтіп жазғырады.

Бүгін тіпті қатты кетті. Қарттар үйіне барыңыз, уақыт болса барып, жағдайыңызды сұрап тұрармыз» дейді. Аялап, бағып, өсірген бауыр етің балаңнан «Өз еркіңізбен қарттар үйіне барыңыз» деген сөзді естудің өзі ауыр. Немересін ертіп жүрген әжелерді, аналарын ардақтаған балаларды көрсем, жүрегім қарс айырылады.

Неге балаларым мені сыйламайды? Бар ғұмырымды соларға арнап, тапқан таянғанымды аузына тостым. Өзім ішпей-жемей, солар ішіп-жесін деп аянбадым. Екі баламды жалғыз бағып өсіргенде, осындай ауыр сөз айтады деп ойлаппын ба? Қарттар үйіне барғым келмейді, – деп егілді Айман апай.

Бұл екі бірдей аяулы ананың жүрегіне түскен қаяу. Екі бірдей отбасының ұйытқысының басына түскен сынақ. Екеуі де ана жүрегімен балалары тұндырған бүкіл ауыртпалықты үнсіз ғана көтеріп келеді. Дәл осылай ішінен тынып, үнсіз жүрген жандар қаншама?! Олардың ішінде бала да, дана да бар.

ЖАНАЙҚАЙЫҢМЕН БӨЛІСУ ӘЛСІЗДІККЕ ЖАТПАЙДЫ

Ішінен тынып, тағдырдың бар тауқыметін үнсіз ғана көтеріп келе жатқан жандармен жиі ұшырасамын. Небәрі 8 жасында өгей әкесі ұрып-соғып, 4 жыл бойы зорлап келген 12 жасар Нейляның: «Өгей әкемнің қылмысы ашылып, істі болып кеткен соң анам «Сен бауырларыңды әкесіз, мені жарсыз қалдырдың» деп үйден қуып шықты. Неге туған анам мені көкірегімнен кері итереді? Неге басқа балалар сияқты анам маған пана бола алмайды?» деп егілгені есімде.

Сұлушаш болса бәріне ащы суды кінәлайды. Әкесі ішкілікке салынып кеткен. Бес баласын алға сүйреген жалғыз ана да бір күні жеңілген.

– Бір күні анам да жұмысынан ішіп келді. Және мұндай жағдай себепсіз әрі жиі қайталана берді. Бұрын көшеде мас болып жатқан жерінен әкемді үйге көтеріп әкелуші едік, енді оған анам қосылды. Әр бұтаның түбінде бөтелке құшақтап жүрген әке-шешемді көрген сайын жүрегім қан жылайтын. Ақыры шыдамай, үйден қашып кеттім. Көшеде түнеп күнелттім. Сөйтіп жүріп өзім де 14 жасымда ащы судың дәмін татып, ақыры арсыз тіршіліктің құрбанына айналдым, – дейді Сұлушаш.

Ал Мұрат анасын күнде соққыға жығатын өгей әкесіне өшігіп өскен бала. Үйдің үлкені болған соң кіші бауырларын құшағына алып, қамқор болуға тырысады. Бірақ өгей әкенің шапалағы, қайыс белбеуі балалардың да денесін талай рет қарып түскен. Дегенмен отбасының берекесін сақтап қалғысы келгендіктен қандай қорлық көрсе де балғындар ешкімге тіс жарып айтқан емес. Тек 16 жасқа толған Мұрат өгей әкесінің анасын тағы да соққыға жығып жатқанын көргенде, пышақ ала жүгіргені ғана есінде қалыпты.

– Бір сәт есімді жоғалтып алдым. Тек анамның шыңғырған даусынан ес жидым. Мен оған суық қару сілтеппін. Ол кісі ауруханаға түсті. Тірі қалды. Анаммен ажырасып кетті. Бірақ менің жүрегімдегі жараны кім жаза алады?» деді Мұрат.

Осы орайда психолог Айару Оңғарбаймен тілдескен едік. Ол үнсіз құрбандардың да дауысы бар екенін, бірақ олар ішкі мұңын сыртқа шығара алмай қалатынын айтады.

– Көп жағдайда олар өз сезімдерін айту жақындарына қауіп төндіреді деп ойлайды. Кейбіреулер үшін үнсіз қалу ең үлкен қорғаныс. Олар өзінен басқалардың эмоциясын бәрінен жоғары қояды. Сөйтіп, ішкі сезімін білдіруден қорқады. Үнсіздік деген нәрсе көбіне ұзақ уақыт жиналған қорқыныштан туындайды. Негізі қорқыныш адам бойында бала кезден қалыптасуы мүмкін. Мысалы, «дауыс көтерме, үлкендер дұрыс айтады» деген ұстаным ішкі тежелісті күшейтеді. Үнсіз құрбандардың барлығы қақтығыстан барынша қашып жүретіндер. Олар өзіне жасалған әділетсіздікті байқағысы келмейді. Қанша жасырған сайын, соншалықты ішкі жандүниесіндегі күйзелістері тереңдей береді. Өзгелерді ренжітіп аламын деп ойлап, өздерін ренжітуге жол беретіндер көбіне сөйтіп үнсіз құрбандыққа барады. Ал ондай адамдардың бірте-бірте бағасы төмендейді. Олар әрбір пенденің шындықты айтуға құқығы бар екенін ұмытады. Ал өз қажеттілігіңді айтуды эгоизм деп түсінеді. Сол себептен эмоцияларын тұншықтырып үйренеді. Ал үнсіздік қалыпты жағдайға айналады. Қасында жүргендер сондай адамдардың әлсіздігін пайдаланады. Нәтижесінде ондай адамдар өз рөлін қабылдап, мойынсұнып қойғандықтан, үнсіз құрбанға толықтай айналады. Негізі адам бойындағы мұндай келеңсіз түсінікті өзгертуге болады. Бірақ ол үшін ұзақ уақыт және үлкен қолдау қажет, – дейі Айару Нұржанқызы.

Тағдырдың ауыр сынағы үнсіз құрбандарды әлсіз етіп көрсеткенімен, олардың ішкі қуаты көбіне өздері ойлағаннан да мықты болып келеді. Бұл шарасыздықтың емес, жараланған жанның белгісі. Әр адамның өз шындығын айтуға құқығы бар. Жүректегі салмақты жеңілдетіп, жанайқайыңмен бөлісу әлсіздікке жатпайды. Керісінше, бұл батылдықтың көрінісі.

Адамға көп жыл бойғы тартқан тауқыметінен кейін де өзгеруге мүмкіндік бар. Бірақ ол үшін үлкен қолдау мен сенім қажет. Ондай сәтте қасында өзін тыңдайтын, түсінетін бір жанның болуы шарт. Ортаға қадіріңнің бар екенін сезіну өз ойын айта алатын, жаңа адамға айналуыңа себепші болады. Әрине, егер адам өзі қаласа тамұқтың да түндігі ашылып, жарқырап туар күннің шұғыласына бөленетін күннің алыс емес екеніне көз жеткізеді.

Құралай СЕЙСЕНБЕКҚЫЗЫ