«Бауыржантану» ғылыми-зерттеу орталығының жұмысы көпке үлгі

Батырдың ерлігі мен өнегесін ұрпақ санасына сіңіру – бүгінгі күннің маңызды міндеттерінің бірі. Осы жауапты істі жүйелі түрде атқарып жүрген ұйымдардың бірі – «Бауыржантану» ғылыми-зерттеу орталығы. М.Х.Дулати атындағы Тараз университетінің құрамындағы орталықтың тарихы тереңде. Мекеме алғашында 2004 жылы облыс әкімдігі ішкі саясат басқармасы жанынан «Бауыржан Момышұлы XXI ғасыр көгінде» атты ғылыми-зерттеу орталығы болып ашылған. Батырдың 100 жылдық мерекесі өткен соң 2011 жылдың 4 қаңтарынан бастап Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының жанынан «Бауыржантану» ғылыми-зерттеу орталығы болып қайта құрылды. 2020 жылы Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының жабылып, М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университетіне қосылуына байланысты орталық бүгінде іргелі оқу ордасында  өз жұмысын жалғастырып келеді.

Орталықтың құрылуына қазақтың көрнекті ғалымы, әдебиеттанушы және қоғам қайраткері Мекемтас Мырзахметұлы зор еңбек сіңіргенін атап өткен жөн. Облысымыздағы «Бауыржантану» орталығын республикадағы бірегей ұйым десек қателеспейміз. Себебі батыр жайлы жарық көрген кітаптар мен түрлі туындылардың барлығы осы орталықта әзірленіп, басылып шығарылады. «Бауыржантану» орталығында жинақталған тарихи мәліметтер, суреттер мен хаттардың барлығы ҚР Орталық мемлекеттік архивіндегі Бауыржан Момышұлының жеке №1432-қорынан алынады.

Ғылыми-зерттеу орталығына аға ғылыми қызметкер, педагогика ғылымдарының магистрі Әлімбай Найзабаев жетекшілік етеді.

– «Бауыржантану» ғылыми-зерттеу орталығының мақсаты – жауынгер жазушының академиялық 100 томдық шығармалар жинағын даярлап, әдеби мұрасын келешек ұрпаққа ұсыну. Сондай-ақ Б.Момышұлының өмірі мен шығармашылығы туралы қазақ және бүкіл әлем тілдерінде жазылған деректерді жинастыру да қастерлі міндетіміз саналады. Осы орайда ҚР Орталық мемлекеттік мұрағатында сақталған Әзілхан Нұршайықов, Ілияс Омаров, Қасым Қайсенов, Қаллибек Қуанышбаев, Мәлік Ғабдуллин және тағы басқа жазушы, ғалымдардың жеке қорларынан Бауыржан Момышұлының өмірі мен шығармашылығына қатысты жаңа материалдар мен фотоқұжаттарды іздестіріп тауып, оларды кезең-кезеңімен жинап жүйелеп, көптомдық кітап етіп баспадан шығару жолында еңбек етіп жүрміз. Оның ішінде Б.Момышұлының 100 жылдық мерейтойы қарсаңында 30 томдық шығармалар жинағы дайындалып баспадан шықса, 2021 жылы 31, 32 томдары жарық көрді. «Бауыржантану» ғылыми-зерттеу орталығының болашақта атқаратын жұмыстары одан да көп. Қазақстанда батыр жөнінде қалам сілтемеген ақын-жазушылар, ғалымдар мен журналистер жоқтың қасы. Солардың шығармаларын жинақтағанда жобамен алпыс томға жуық материалдар жариялауға болады. Қазіргі уақытта 33-34-ші томдардың қолжазбасы дайындалып, баспадан шығаруға дайын тұр, – деген Әлімбай Аманбайұлы орталықтың негізгі жетістіктеріне тоқталып өтті.

Ғалымның айтуынша, орталық соңғы жылдары мектеп пен жоғары оқу орындарында арнайы оқытыла бастаған тұңғыш оқулық «Бауыржантануға кіріспе» атты оқу құралымен мақтана алады. Батырдың нақыл сөздері, өлеңдері мен хаттары, әңгіме, повесть, естеліктері арқылы азаматтық тұлғасын тануға лайықталып іріктелген жинақ 2021 жылы Темірбай Мұқашев пен Алшагүл Мұқашеваның авторлығымен М.Х.Дулати атындағы Тараз университетінің баспасынан 500 данамен жарық көрген. Сол жылы Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архивінің қолдауымен «Бауыржан Момышұлы – Кеңес Одағының Батыры, Ұлы Отан соғысының ардагері, даңқты панфиловшы, жазушы» атты екінші фотоальбом басылып шығыпты.

Сонымен қатар 2020 жылы М.Мырзахметұлының еңбектерін қамтитын он томдық жинағы жарық көрген. Осы жылы ғалымның «Абайдың Шығыстық әлемі» атты еңбегі де Астана қаласында «Ғылым» баспасынан басылып шыққан. Облыстың тарихы мен рухани мұраларын танытуды мақсат еткен «Тараз мұралары» сериясының отыз төртінші томы баспадан орталық жетекшісі Әлімбай Найзабаев пен Темірбай Мұқашевтың құрастыруымен «Бауыржан Момышұлы» деген атпен оқырманға жол тартқан.

Орталық қорында түркі халықтарының әскери әдебиетіне негіз салған жауынгер-жазушы Б.Момышұлының 1941-2011 жылдар аралығында жарық көрген төл туындылары, көркем шығармалар мен естеліктер, зерттеулер толық қамтылған библиографиялық көрсеткіш те бар. Одан бөлек Мұхамеджан Кәтімханұлының «Төрт тұлға» атты кітабынан Бауыржан Момышұлы, Мәлік Ғабдуллин, Шерхан Мұртаза, Мекемтас Мырзахметұлы туралы оқырманға беймәлім болып келген тың деректерді оқи аласыздар.

Тарихи тұлғаларды сомдаудағы көркемдік ізденістер мен дәстүр жалғастығы терең талданған жинақ жөнінде де көсіле айтуға болады. Бұл кітапта Б.Момышұлының көркем бейне ретінде қалыптасуы мен дамуы жайлы тың ізденістер, әдеби талдаулар жасалған. Оқу құралы филология мамандығы бойынша білім алатын студенттер мен қалың оқырманға арналады.

Белгілі жазушы, драматург Елен Әлімжанның қазақтың біртуар ұлы, Кеңес Одағының Батыры, жазушы Бауыржан Момышұлы туралы жазылған бір әңгіме, бір драмалық шығармасымен бірге бірнеше публицистикалық туындысы топтастырылған. Бұлардың бәрінде де Баукеңнің қаһармандық, адамдық, ұлтжандылық қасиеттері жан-жақты көрініс тапқан. Орталықтың бұл еңбектердің жарық көруіне қосқан үлесі – Бауыржан Момышұлы мұрасының жан-жақты зерттеліп, қалың оқырманға шынайы қыр-сырымен жетуіне жол ашқан іргелі жетістік.

«Бауыржантану» ғылыми-зерттеу орталығында жарық көрген материалдар негізінде жеке авторлардың еңбектері көпшілікке ұсынылды. Айталық, Ержан Момышұлы мен Мұхамеджан Кәтімханның «Қаһарман Бауыржан Момышұлы» фотоальбомы 2008 жылы Алматыдағы «Өнер» баспасынан басылып шыққан. Сондай-ақ 2009 жылы Мәскеуде Тұрсынай Оразбаева, Гульзифа Смирнова және Мұхамеджан Кәтімханның бірлескен «Легендарный батыр» атты еңбегі жарық көріп, 416 беттен тұратын көлемді зерттеу ретінде оқырманға жол тартты.

Б.Момышұлының әскери-теориялық еңбектері туралы жазған Бақытжан Ертаев секілді әскери қайраткерлердің жазбалары да компьютерден теріліп, көптомдық кітапқа енгізу мақсатында баспаға әзірленіп жатыр екен.

– Қазіргі сәтте орталық Қазақстан және одақтас республикалардың бұқаралық ақпарат құралдарында 1941-2015 жылдар аралығында Бауыржан Момышұлы туралы жарық көрген материалдарды анықтап, жүйелеп жинастыруды қолға алды. Алдымен түрлі жанрдағы көркем туындылар бір жерге топтастырылады. Олардың қатарында романдар, повестер, әңгімелер, драмалық шығармалар, кинохроникалар және көркем фильмдер бар. Сонымен бірге Б.Момышұлына арналған арнау өлеңдер, поэмалар, дастандар, толғаулар, естеліктер мен мақалалар, нотасымен қоса берілетін әндер, фотосуреттер және конференция материалдары жинақталады. Зерттеу жұмысының келесі бағытына мерекелік мақалалар мен баяндамалар, ғылыми-зерттеу еңбектері, докторлық, кандидаттық және магистрлік диссертациялар, дипломдық жұмыстар кіреді. Сондай-ақ Б.Момышұлы туралы ақындар айтысын жинау да атқарылатын жұмыстардың маңызды бөлігі. Осы аталған материалдардың барлығы дереккөздерін жүйелеп, біріздендіріп, толыққанды ғылыми қор жасақтауға бағытталады. Одан бөлек, орталық жұмысын насихаттау бойынша атқарылған жұмыстарға тоқталып өтсем, 2022 жылдың қыркүйегінде  «Көмбе» бағдарламасымен бірлесіп «Бұралқы Сұлтанбекұлының өмірі мен өнегесі» атты деректі фильм түсіріліп, «Qazaqstan» ұлттық арнасынан көрсетілді. Фильм «Youtube» арнасына жүктеліп көрермен тарапынан жақсы қаралым жинады. Абай атындағы Жамбыл гуманитарлық жоғары колледжімен «М.Әуезов және Алаш» атты сыр-сұхбат ұйымдастырылды. «Бауыржантану» орталығында №35 мектептің 10-сынып оқушылары мен алғашқы әскери дайындық пәнінің мұғалімі Асылжан Срайылмен кездесу өтіп, оқушылар Б.Момышұлының шығармашылығымен танысты. М.Х.Дулати атындағы Тараз университеті студенттерімен «Б.Момышұлы мен Ә.Нұршайықов: ақиқатқа айналған аңыз» тақырыбында «дөңгелек үстел» отырысы өтті. Сол секілді орталық пен Тараз қаласындағы Б.Момышұлы атындағы №45 гимназия бірлесіп, Б.Момышұлының 112 және Ә.Нұршайықовтың 100 жылдығына арналған республикалық ғылыми-танымдық конференция ұйымдастырды. Майдангер жазушы Александр Бектің 120 жылдығына орай М.Х.Дулати атындағы Тараз университетінің «Филология» факультетінің студенттерімен кездесу ұйымдастырылып, Б.Момышұлы мен А.Бектің шығармашылық байланысы талқыланды. Мұрат Әуезовтің 80 жылдығына орай Шоқан Уәлиханов атындағы облыстық әмбебап кітапханасында баяндама жасалып, Абай атындағы Жамбыл гуманитарлық жоғары колледжімен бірлесіп, «М.Әуезов және Алаш» атты сұхбат өткізілді. Сондай-ақ Айша бибі орта мектебінде өткен «Жалпы білім беретін пәндер бойынша республикалық ғылыми жобалар» байқауына байланысты түсіндіру және сараптама жұмыстары жүргізілді, – деген Ә.Найзабаев жоспарға енгізілгенімен әлі күнге жүзеге асыра алмай отырған жұмыстар жайын да баяндады.

Мәселен, орталық қызметкерлері Мәскеу мұрағаттарындағы 8000 бетке жуық құжаттардың 100 бетке жуығын ғана алып үлгерген, қалғаны болашақтың еншісінде. Сондай-ақ Куба, Ресей мемлекеттеріне барып мұрағат деректерін Қазақстанға жеткізуге мүмкіндік болмай отыр екен.

Бауыржан Момышұлы шығармаларының тарихи зор мәні бар, келешек ұрпақтарды патриоттық рухта тәрбиелеуге көмектесетін еңбектер деп тануымыз керек. Ғалым «Бауыржантану» орталығының жинаған материалдары негізінде шыққан Бауыржан Момышұлының кітаптарын университеттің студент жастарына оқытсақ деген орынды бастамасымен бөлісті. Ә.Найзабаев ол үшін университеттің оқу бағдарламасына «Бауыржантану» курсы енгізілсе нұр үстіне нұр болар еді деп санайды.

Тағы бір айта кетерлігі, орталық тарапынан Бауыржан Момышұлы туралы баспа беттерінде және ақпарат құралдарында жарияланған мақалалар жинақталыпты. Жиналған архив материалдары студенттерге, мектеп оқушыларына және түрлі сала өкілдеріне таныстырылып, насихаттау шаралары ұйымдастырылған.

«Бауыржан Момышұлының Кубаға сапары», «Батыр ізімен Кубаға неге бармасқа?», «Бауыржан Момышұлының кітаптары Куба жерінде» атты мақалалар республикалық «Еңбекші», облыстық «AR-AI» және «Университет тынысы» газеттеріне жарияланған.

– Бауыржан Момышұлының көптомдық шығармаларының 35-томының қолжазбасы толықтай дайындалып, ғалымның «Куба әсерлері. Сапарнама» атты 1975 жылы жарық көрген кітабы қайтадан компьютерлік нұсқада теріліп, баспаға лайықталған 78 парақтық мәтін әзірленді. Ғылыми басылымдарға арналған мақалалар халықаралық және республикалық деңгейдегі беделді жинақтарда жарық көрді. «Әжинияз – Қарақалпақ әдебиетінің мақтанышы» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция жинағында, Қарақалпақстанның бірінші ғылыми-білім беру мекемесінің 90 жылдығына арналған материалдар топтамасында, сондай-ақ Түркі академиясы ұйымдастырған халықаралық конференция еңбектерінде зерттеушінің мақалалары жарияланды. Ұлы Жеңістің 80 жылдығы мен Бауыржан Момышұлының 115 жылдығына арналған республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары жинағына «Куба әсерлері» кітабының жазылу тарихы туралы мақалаенгізілді. «Ақиқат» ұлттық қоғамдық-саяси журналында «Даңқты ерлікке қатысты тарихи құжат» атты зерттеу мақаласы басылып шықты. «Абай хәм қарақалпақ әдебияты» атты жинақта да автордың еңбегі жарық көрді. Бұқаралық ақпарат құралдарында мазмұнды мақалалар жариялау жалғасын тапты. «Еңбекші» республикалық салалық кәсіподақ газетінде Рақымжан Қошқарбаевтың 100 жылдығына арналған «Соғыстың соңғы нүктесін қойған батыр Рақымжан Қошқарбаев» атты материал жарияланды. «Университет тынысы» газетінде халықаралық байланыстардың орнауы туралы мақала жарық көрді. «Jambyl-Taraz» қалалық қоғамдық-саяси газетінде «Ату жазасынан аман қалған Түгелбай» атты зерттеу мақаласы, ал сондағы келесі сандарда «Куба әсерлері» кітабының жазылу тарихына арналған еңбек жарияланды. Жамбыл аудандық «Шұғыла-Радуга» газетінде абайтанушы ғалым Мекемтас Мырзахметұлының ғылыми мұралары туралы мақала жарық көрді. «АR-AI» облыстық жастар газеті «Ғалымның зерттеуінде талай сыр бар» атты ғылыми-танымдық мақаланы оқырман назарына ұсындық, – дейді Әлімбай Аманбайұлы.

Батыр мұрасын кеңінен дәріптеу мақсатында түрлі ақпарат құралдарына сұхбаттар да жиі беріліп, Бауыржан Момышұлының өмірі мен шығармашылық жолын насихаттау жүйелі түрде жалғасып келеді. Орталық жетекшісі 2024 жылы Қарақалпақстан Республикасы телерадиокомпаниясының «Тіл байлығы – ел байлығы» атты көрсетілімінде «Қарақалпақ және қазақ тілдерінің байланысы» тақырыбы бойынша сұхбат беріп қайтыпты. Сондай-ақ «Jambyl» телеарнасының «Өмірінің өзі дастан» деректі фильміне түскен. Сонымен бірге «Бауыржан Момышұлының уақыбы: Жамбыл жұртындағы игі істер мен рухани жаңғыру» тақырыбында Ержан Аманбаймен сыр-сұхбат жүргізіліп, материал «Уақып» қорының «Youtube» арнасында жарияланыпты.

Биыл облысымызда Жеңістің 80 жылдығына орай 80 іс-шара өткізілсе, жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беруді мақсат еткен бұл ауқымды жобаның тұсауы Бауыржан Момышұлының 115 жылдығына арналған конференциямен ашылды. Абай Құнанбайұлының туғанына 180 жыл толуына орай «Jambyl» телеарнасынан «Біздің пікір» бағдарламасы эфирге шығып, оны 35,2 мыңға жуық адам тамашалады.

Ғылыми серіктестікті кеңейтіп, ортақ зерттеу бағыттарын дамыту мақсатында бірқатар отандық және шетелдік ғылыми мекемелермен ынтымақтастық орнатылған. Былтыр Шерхан Мұртаза атындағы Халықаралық Тараз инновациялық институтының «Шерхантану» ғылыми-зерттеу орталығымен меморандум жасалып, өзара байланыс пен бірлескен зерттеу жұмыстарының жаңа кезеңі басталды. Сонымен қатар Қарақалпақстан Республикасы Ажинияз атындағы Нөкіс мемлекеттік педагогикалық институтымен, Бердақ атындағы Қарақалпақ мемлекеттік университетімен және Өзбекстан Республикасы Ғылымдар академиясы Қарақалпақстан бөлімінің Қарақалпақ гуманитарлық ғылымдар ғылыми-зерттеу институтымен ынтымақтастық және ортақ ғылыми-зерттеу іс-шараларын жүзеге асыру туралы меморандумдар рәсімделді. Бұл келісімдер ғылыми қауымдастықтар арасындағы байланысты нығайтып, ортақ жобаларды жүзеге асыруға, ғылыми алмасу мен тәжірибе бөлісуге кең мүмкіндік береді.

– Былтыр Бауыржан Момышұлының туған күніне орай Д.И. Менделеев атындағы Ресей Химия-технологиялық университетінің Тараз қаласындағы филиалының бірінші курсында оқитын отыз студентке дәріс өткіздік. Дәріс барысында филиалдың атқарушы директоры Камила Булекбаева мен баспасөз хатшысы Жанна Жамбылқызы белсенді атсалысып, батырдың өмірі мен ерлік жолдары туралы мазмұнды ақпарат беруге ықпал етті. Биыл ақпан айында жалпы білім беретін мектептердің 7-11 сынып оқушылары арасында «Бауыржантану» орталығының ұйымдастыруымен облыстық «Бауыржан оқулары» ғылыми-шығармашылық байқауы өткізілді. Жамбыл аудандық мәдениет үйінде Ұлы Жеңістің 80 жылдығы аясында Кеңес Одағының Батыры, жазушы, даңқты қолбасшы Бауыржан Момышұлының 115 жылдығына арналған «Батырлық пен парасаттылық иесі – Бауыржан Момышұлы» атты ғылыми-практикалық конференция өтті. Конференцияның ашылуына «Бауыржантану» ғылыми-зерттеу орталығының ғылыми қызметкері, М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университетінің доценті, филология ғылымдарының кандидаты Темірбай Мұқашев «Бауыржан Момышұлының замандастары жайлы көзқарастары» тақырыбында ой толғады. Сонымен қатар сол жиында өзім батырдың «Куба әсерлері» кітабының жазылу тарихына арналған баяндама жасадым. Осы жылдың 31 наурызында М.Х.Дулати атындағы Тараз университетінде Бауыржан Момышұлының 115 жылдығына және оның «Куба әсерлері» кітабының жарық көргеніне 60 жыл толуына орай «Журналистика» факультетінің екінші курс студенттерімен «дөңгелек үстел» отырысы ұйымдастырылды. Жеңістің 80 жылдығына арналған республикалық акция аясында тарихи-өлкетану музейінің «Даңқ залында» ұйымдастырылған «Батырлар – ұрпақ есінде» атты көрмеге қатысып, «Филология және журналистика» тобының студенттері мен әскери қызметкерлерге мазмұнды баяндама жасадық, – дейді Әлімбай Найзабаев.

Орталық Бауыржан Момышұлының бай мұрасын терең зерттеуді, жас ұрпаққа насихаттауды және ғылыми айналымға жаңа деректер енгізуді жалғастыра бермек. Алдағы уақытта орталық архивтік материалдарды цифрландыру, батыр өміріне қатысты тың деректерді жинақтау, жаңа ғылыми еңбектер мен зерттеулерді жариялау бағытында жүйелі жұмыс жүргізуді жоспарлап отыр.

Сонымен бірге мектептер мен жоғары оқу орындарында Бауыржан Момышұлының қаһармандық тұлғасын кеңінен таныту үшін арнайы оқу құралдарын әзірлеу, ғылыми-тәжірибелік конференциялар өткізу, жас зерттеушілерге арналған байқаулар ұйымдастыру да күн тәртібінде. Орталық халықпен байланыс орнату мақсатында көрмелер, әдеби кездесулер, деректі фильмдер көрсету секілді мәдени-ағартушылық жобаларды да қолға алуды көздейді. Батырдың қалдырған өсиеті, қайсар мінезі мен қаһармандық тұлғасы уақыт өткен сайын жаңа қырынан танылып, бүгінгі жас буынға үлгі ретінде қызмет ете бермек. Орталықтың жүйелі еңбегі мен халықтың зор ықыласының арқасында Бауыржан Момышұлының рухы әрдайым биікте болып, оның есімі ұлт жүрегінде мәңгі сақталары сөзсіз.

Ақтоты ЖАҢАБАЙ