Қазір «түнгі ұйқым қашты», «таң атқанша көз іле алмадым», «ұйықтағым келеді, бірақ ұйықтай алмаймын» деген сөзді көп естиміз. Ұйқысыздық – жай ғана шаршау немесе мазасыз түн емес. Бұл – адамның өмір сапасына, денсаулығына, тіпті әлеуметтік қарым-қатынасына дейін әсер ететін күрделі синдром.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметіне сенсек, әлем халқының шамамен 20 пайызы ұйқысыздықтан зардап шегеді. Бұл мәселе пандемиядан кейін тіптен ушығып кетті. Қоғамдық өмірдің күрт өзгеруі, оқшаулану, жұмыссыздық, тұрақсыздық – мұның бәрі адам психикасына елеулі әсер етіп, ұйқы тәртібін бұзды. Бастапқыда жай ғана мазасыздық немесе алаңдаушылық болып көрінетін бұл жағдай уақыт өте келе созылмалы ұйқысыздыққа, яғни медицина тілімен айтқанда «инсомнияға» ұласуы мүмкін. Бұл – өз бетінше кетіп қалатын, жеңіл өтетін уақытша күй емес, жүйелі емді қажет ететін мәселе.

Адам түнде ұйықтамаса, келесі күні өзін әлсіз сезінеді, зейіні төмендеп, ашуланшақ күйге енеді. Негізі ұйқы адамның тек миына емес, бүкіл ағзасына зиянын тигізетіне көпшілік аса мән бермейді. Бірақ күнделікті ұйқының бұзылуы – жүрек-қан тамырлары ауруларына, қант диабетіне, иммунитеттің әлсіреуіне, гормондық дисбалансқа, семіздікке, тіпті онкологиялық ауруларға дейін апарып соғуы мүмкін. Адам ағзасының барлық жүйесі бір-бірімен тығыз байланысты. Ұйқы сол жүйенің реттегіш механизмі іспеттес. Ол бұзылса, дене түгел күйзеліске түседі.

Мәселені қиындатып тұрған тағы бір жайт – ұйқысыздықты дер кезінде дұрыс емдемеу. Елімізде сомнология – яғни ұйқыны зерттейтін ғылым саласы толық дамымаған. Тиісті мамандар тапшы, ал медициналық жоғары оқу орындарында бұл бағыт мүлде жеке пән ретінде оқытылмайды. Сонымен қатар көп жағдайда адам ұйықтай алмай жүргенін дәрігерге айтуға ұялады немесе мән бермейді. Кейбірі кардиологқа, кейбірі эндокринологқа, енді бірі психологқа барып, әртүрлі ем алып жатады. Бірақ еш нәтиже болмайды. Бұл – түпкі себеп анықталмай, тек салдармен күресудің айқын мысалы. Ал дамыған елдерде ұйқысыздық – тәуелсіз медициналық диагноз. Мысалы, Германияда, Францияда, АҚШ-та созылмалы инсомния жеке ауру ретінде қарастырылады. Арнайы сомнолог дәрігерлер диагноз қойып, емдеу шараларын жүргізеді. Олар науқастың ұйқы режимін бақылауға алып, түнгі тыныс алуын, жүрек соғысын, тіпті мидың белсенділігін өлшеп, нақты мәліметтерге сүйене отырып әрекет етеді.

Тараз қалалық №7 емхананың терапевт-дәрігері Саят Шавкатұлының айтуынша, ұйқысыздық көбіне жас ұлғайған сайын жиілейді. Алайда қазір бұл дерт жастарды да жағалай бастаған.

– Әдетте 60 жастан асқан адамдар ұйықтай алмайтынын айтып жиі шағымданатын. Бірақ соңғы уақытта 25-30 жастағылар да дәл осы мәселемен келеді. Мұның себептері әртүрлі. Кейде адамдар уақыт белдеуін өзгертеді, климат ауыстырады, стреске ұшырайды. Кейбірі ұйықтай алмаймын деп алдын ала уайымдап, сол үшін ұйқысы қашады. Бұл – психофизиологиялық ұйқысыздық деп аталады. Адам тіпті жатар алдында «бүгін де ұйықтай алмаймын» деп бойын ширықтырып алады. Соның әсерінен расында түнгі ұйқысы бұзылады. Мұндайда ұйқы күнделігін жүргізу өте пайдалы. Яғни, адам күнде ұйықтау мен ояну уақытын, сол күнгі физикалық және эмоционалдық күйін белгілеп отырса, бұл ұйқы тәртібін бақылауға көмектеседі, – дейді дәрігер.

Саят Шавкатұлы ұйқысыздықты емдеуде тек дәрі-дәрмекке сену дұрыс емес екенін айтады. Дәрі-дәрмектер көбіне уақытша әсер етеді және олар тәуелділікке алып келуі мүмкін. Ұйқыға арналған дәрілерді екі аптадан артық ішуге болмайды. Оның орнына дәрігерлер табиғи тәсілдерді, яғни, тыныс алу жаттығуларын жасап, жеңіл кешкі ас ішуді, ұйықтар алдында контрастты душ қабылдап, экран жарығынан аулақ болуды, кешкі серуенге шығуды, дене белсенділігін арттыруды ұсынады.

Сонымен бірге, ұйқы гигиенасы деген ұғым бар. Бұл – ұйқыны жақсартуға арналған қарапайым қағидалар жиынтығы. Мысалы, ұйықтар алдында ауыр тамақ жемеген жөн. Себебі ағза түнде демалуы тиіс. Ал тамақ жесе, энергиясының көп бөлігін тамақты қорытуға жұмсайды. Сол сияқты төсекке жатар уақытта бөлме қараңғы әрі салқын болуы керек. Бұл – мелатонин, яғни ұйқы гормонының бөлінуіне қолайлы орта жасайды. Мелатонин 22:00-мен 02:00 аралығында ең көп бөлінеді. Бұл уақытта ұйықтамай, ояу жүретіндерде гормондық тепе-теңдік бұзылады. Нәтижесінде организм кортизол, яғни стресс гормонын бөледі. Кортизол миды сергітіп, ағзаны «күндізгі режимге» қайтарады. Осылайша адам таңға дейін көз іле алмай, арлы-берлі аунап жатады.

Ұйқысыздықтың тағы бір үлкен себебі – смартфон, гаджеттер мен әлеуметтік желілерге тәуелділік. Көп адам ұйықтар алдында міндетті түрде телефонын бір қарап шығады. Бірақ экраннан бөлінетін көкшіл жарық адамның миына «таң атты» деген сигнал береді. Сөйтіп, ұйқы гормонының бөлінуі тежеліп, мидың белсенділігі артады. Бұл – ұйқыны мүлде келтірмейтін басты факторлардың бірі. Түнгі уақытта энергетикалық сусын, кофе мен шайды көп ішу де ұйқысыздықты қоздырады. Энергетиктер адам миына шаршағанын сездірмей, жалған белсенділік тудырады. Бұл – миды «алдау» ғана. Бірақ ағза демалмаған күйде қалатындықтан, ертеңіне шаршаңқы, әлсіз күйде оянуға тура келеді.

Гиннестің рекордтар кітабы ұйықтамай ұзақ жүруге бекінгендерді тіркемейді. Себебі бұл әрекет адамның өміріне қауіп төндіруі мүмкін. Ұйқысыздықтың ауыр түрі галлюцинация, есте сақтау қабілетінің жоғалуы, мінез-құлықтың бұзылуы және тіпті естен тануға дейін жеткізуі мүмкін. Демек, ұйқы – жай ғана тынығу емес, ол – тіршіліктің теңгерімін сақтайтын табиғи процесс.

Адам ағзасы ұйқы кезінде ғана толық қалпына келеді. Ұйқысыз өткізген әрбір түн ағзадағы жүйелердің біртіндеп тозуына жол ашады. Ғалымдар мидың ақпаратты қорытып, оны сұрыптап, есте сақтау жүйесін қайта қалыпқа келтіретін жалғыз сәт – дәл ұйқы мезгілі екенін айтады. Таңғы ұйқы, әсіресе жылдам фазадағы ұйқы кезінде адам ең көп түс көреді. Бірақ солардың тек соңғы, оянар алдындағысы ғана есімізде қалатыны да кездейсоқ емес – бұл фаза мидың белсенділігі жоғары кезеңі болып табылады. Сондықтан ұйқыны үзу немесе кеш жату сол процестерге кедергі келтіріп, ми жұмысының сапасын нашарлатады.

Кейде біз бір күн ұйықтамай қалсақ, ертең кешке дейін ұйықтап, соның «қарызын» қайтарып аламын деп жатамыз. Бұл – қате пікір. Көпшілік біле бермейтін жайт – адамның миы «кешегі ұйқыны бүгін өтей сал» дегенге көнбейді. Кешегі ұйқы кешегі күнмен бірге кетеді. Түнімен ұйықтамай, күндіз 2-3 сағат көзіңді іліп алғаныңмен, ол ағза үшін толыққанды тынығу болмайды. Бұл бір қарағанда әділетсіздік сияқты көрінуі мүмкін, бірақ адам миы «алға жұмыс істейді», яғни әр түн алдағы күнге дайындық болып есептеледі. Ұйқысыз өткен түннің зардабын дәл сол күні сезінбесең де, бір апта, бір ай өткен соң ағза жауап қайтара бастайды.

Көпшілік арасында «Қартайған сайын ұйқы азаяды, сондықтан бұл – қалыпты құбылыс» деген қате пікір бар. Ішінара рас болғанымен, бұл дабыл қағарлық жағдай. Себебі егде жастағы адамдардың ұйқысының бұзылуы көбіне жүрек, жүйке, тыныс алу жүйелерімен байланысты. Ал жастарда бұл мәселе көбіне эмоциялық жүктеменің, күйзеліс пен ішкі мазасыздықтың салдары.

Дәрігер Саят Шавкатұлының айтуынша, ұйқының дұрыс болмауы адамның күндізгі өмір сапасын да нашарлатады.

– Адам таңертең сергек оянуы үшін түнде міндетті түрде толық ұйықтауы керек. Күні бойы жинақталған ақпарат, эмоция, әсерлер миға қысым түсіреді. Сол ақпаратты жүйелеп, қажетсізін өшіріп, керектісін жадымызға сақтау ұйқы кезінде ғана жүзеге асады. Егер адам күнде кеш ұйықтап, таңертең әлсіреп тұрса, бұл өмір сүру сапасының төмендегенін көрсетеді. Сондықтан біз, дәрігерлер ұйқы мәдениетіне ерекше көңіл бөлу керектігін айтамыз. Ұйқы – адамның жүйке жүйесін реттейтін, ағзадағы барлық процестерге тікелей ықпал ететін негізгі фактор. Бұл – жай ғана кеңес емес, ғылыми дәлелденген шындық, – дейді маман.

Қазіргі таңда ұйқысыздықпен күресудің ең тиімді жолы – өмір салтын өзгерту. Бұл – тұрақты режим орнату, таңертең ерте тұру, кешкі уақытта жеңіл жаттығу жасау, ұйықтар алдында тыныш орта қалыптастыру, ауыр ойлардан арылу. Мұның бәрі мелатонин гормонының табиғи бөлінуіне ықпал етіп, ұйқыны реттейді. Сонымен қатар, смартфон, теледидар, компьютер сынды электронды құрылғылардан кешкі уақытта мүмкіндігінше бас тарту қажет. Көп жағдайда адамдар ұйықтай алмай, бірақ гаджетке телміріп, ағзаның демалуына мүлде мүмкіндік бермей қояды. Ал бұл – ми үшін нағыз стресс.

Мелатонин табиғи қараңғылықта жақсы бөлінеді. Сол себепті бөлмені толықтай қараңғылап, тыныштықта ұйықтаған дұрыс. Ұйықтар алдында кітап оқу, жылы сүт ішу, хош иісті шөп шайын қолдану сынды әдістер де пайдалы. Бұл – ағзаны ұйқыға біртіндеп дайындайтын табиғи белгілер. Алайда ұйқысыздық ұзақ уақытқа созылса, міндетті түрде дәрігерге жүгіну қажет. Ең дұрысы – арнайы сомнолог маманға қаралу. Ол сіздің ұйқы тарихыңызды зерттеп, нақты себебін анықтап, жүйелі ем тәсілін ұсынады.

Айжан ӨЗБЕКОВА