Жазушы қоғамда болып жатқан әділетсіздіктерді ешқашан жасырып, бұрмаламай, шындықты көркем тілмен жеткізді. Қазақ халқының мәдениетін, тілін, тарихын сақтау үшін күресті. Оның шығармаларында ұлттық сананың маңыздылығы көрсетілген. Ол қазақ халқының дәстүрлерін, ұлттық құндылықтарын қорғады.

Шерхан Мұртаза қазақтың тәуелсіздігі мен еркіндігі үшін күрескен тұлғаларды дәріптеді. Оның «Қызыл жебе» шығармасында Тұрар Рысқұловтың бейнесі, оның ұлт үшін күресі шынайы түрде сипатталады. Жазушы осы арқылы тек өткенді ғана емес, болашақ ұрпаққа да рухани мұра қалдыруды мақсат етті. Ол ұлттың еркіндігі үшін күрескен тұлғалардың есімін ұмытпауымыз керек екенін ескертіп, олардың өмір жолын дәріптеді.

Жазушы шығармаларында қазақ халқының ауыр кезеңдері мен халықтың қайғы-қасіреті өте шынайы бейнеленген. «Ай мен Айша» шығармасы – осы сөзіміздің айқын мысалы. Ол тек ана мен баланың арасындағы махаббатты ғана суреттемейді, сонымен қатар соғыс және оның әсері туралы да сөз қозғайды. Шерхан Мұртаза осы шығарма арқылы қазақ әйелдерінің соғыстан алған психологиялық жарақаттарын көрсетуге тырысты. Оның шығармаларында тек бір адамның тағдыры емес, тұтас ұлттың жағдайы көрініс тапты.

Сонымен қатар  Шерхан Мұртаза өз шығармаларында қазақ қоғамының әлеуметтік мәселелерін талқылап, халықтың тұрмыс-тіршілігін көрсетіп отырды. Оның еңбектерінде  көтерілген негізгі мәселелердің бірі – білім, тәрбие, жұмыссыздық, отбасындағы қиындықтар, жастардың болашағы. Бұл тақырыптар әрдайым қазақ қоғамында маңызды болып қала бермек.

Қаламгер өз  шығармаларында қоғамның кедейлігі мен әділетсіздігін әрдайым қатаң сынайды. Мысалы, «Жұлдыздар соғысы» шығармасында Шерхан Мұртаза қоғамдағы таптық теңсіздікті, бай мен кедей арасындағы айырмашылықты  ашық көрсетеді. Оның шығармалары адамдарды шынайы өмірді қабылдап, өзгерістер жасауға шақырады.

Шерхан Мұртаза – тек жазушы ғана емес, қоғам қайраткері, ұлттың рухын көтеруші тұлға. Оның шығармалары бүгінгі күні де өз өзектілігін жоғалтқан емес. Бұл құнды дүниелер  –қазақ халқының тарихын, мәдениетін және рухани болмысын сақтауға бағытталған үлкен еңбек. Сондықтан да жазушы туындылары мәңгілік мұра болып қалады, ал оның есімі ұлттың жадында  мәңгі сақталады.

Енді Шерхан Мұртазаның басты шығармаларына талдау жасайық. Жоғарыда айтқанымыздай, «Қызыл жебе» – Шерхан Мұртазаның ең әйгілі шығармаларының бірі. Бұл роман-эпопея Тұрар Рысқұловтың өмірін, тағдырын, күресін баяндайды. Шығарма қазақтың XX ғасырдағы тарихымен, отаршылдық пен кеңестік жүйенің қысымына қарсы тұрған қайраткерлердің бейнесімен тығыз байланысты.

Шерхан Мұртаза бұл романды жазу үшін көптеген тарихи деректерді зерттеп, Тұрар Рысқұловтың өмірін терең зерделеді. Туындыда тек бір адамның ғана емес, тұтас бір ұлттың тағдыры бейнеленген. «Қызыл жебе» – тек тарихи роман емес, бұл қазақ халқының күресі, арманы, болашағы жайлы шығарма.

Ал «Ай мен Айша» – Шерхан Мұртазаның өз анасына арнаған шығармасы. Бұл роман – жазушының өміріндегі ең маңызды әрі әсерлі туындыларының бірі. Мұнда соғыс жылдарының ауыртпалығы, ананың тағдыры, өмір үшін күрес, бала тәрбиесі мен ұрпаққа деген сүйіспеншілік кеңінен суреттеледі.

Айша – тек Шерхан Мұртазаның анасы ғана емес, ол сол замандағы аналар бейнесінің жиынтығы. Бұл шығармада қазақ әйелінің қайсарлығы, мейірімділігі, төзімділігі терең сипатталады. «Ай мен Айша» – әр оқырманды анаға деген құрмет пен сүйіспеншілікке баулитын туынды.

«Интернат наны» – жазушының балалық шағына арналған автобиографиялық әңгімелерінің бірі. Бұл туындыда соғыс жылдарындағы аштық пен қиыншылықтар, балалардың өмір үшін күресі шынайы бейнеленген.

Шығармадағы ең әсерлі тұсы – қарапайым нанның қадірі. Соғыс жылдарында балалар нанды бөлісіп жеуге мәжбүр болды, кейде бір үзім нан үшін күресуге тура келді. Осылайша, «Интернат наны» арқылы жазушы қиын кезеңдерді еске алып, қазіргі ұрпаққа өткеннің сабақтарын жеткізеді.

«Бесеудің хаты» – қазақ зиялыларының 1932 жылы Сталинге жазған тарихи хаты негізінде жазылған шығарма. Бұл хатта ашаршылықтың сұмдығы, халықтың басына түскен ауыр күндер мен кеңес үкіметінің қатігез саясаты туралы баяндалады.

Шерхан Мұртаза бұл шығармасы арқылы сол кездегі қазақ зиялыларының ерлігін, олардың ұлты үшін жасаған жанқиярлық күресін көрсетті. Ашаршылық – қазақ тарихындағы ең қасіретті кезеңдердің бірі, ал «Бесеудің хаты» – сол қасіретті ұмытпау үшін жазылған шығарма.

Жазушының тағы бір тарихи еңбегі «Сталинге хат» –шындыққа арналған шедевр туынды. Бұл шығармада кеңестік биліктің қазақ халқына жасаған зұлымдығы, халықтың басынан кешкен қиындықтары баяндалады. Осы еңбектерінен-ақ Шерхан Мұртазаның  шындықты айтудан қоырқпаған батыл қаламгер болғанын байқауға болады.

Жалпы Шерхан Мұртаза шығармаларының бірнеше ерекшелігі бар. Біріншіден,  жазушының туындылары тарихи деректерге негізделіп жазылған. Ол әр оқиғаны терең зерттеп, дәлдікпен баяндады. 

Екіншіден, Шерхан Мұртазаның шығармалары тек өткенді арқау етпейді, олар ұлттың болашағына жол сілтейді.

Үшіншіден, жазушы оқиғаларды көркем әрі әсерлі етіп суреттейді. Оның шығармаларын оқығанда, әр оқиға көз алдыңа келеді.

Төртіншіден, қаламгер қазақтың ұлттық құндылықтарын дәріптеді. Ол әр шығармасында ұлттық рухты, тіл мен мәдениетті сақтау мәселелерін қозғады.

Қорыта айтқанда, Шерхан Мұртаза – қазақ әдебиеті мен журналистикасының жарық жұлдызы. Оның шығармалары – шындықтың жүзі, ұлттық рухтың айнасы. Ол өмір бойы әділетсіздікке қарсы күресті, халықтың сөзін сөйледі, елдің мұңын жоқтады.

Шерхан Мұртаза шығармаларын оқу – тарихты, шындықты, қазақ халқының рухани күресін түсіну. Оның қалдырған әдеби мұрасы – мәңгілік құндылық.

Енді қаламгердің жазу стиліне тоқталсақ.  Шерхан Мұртаза – қазақ әдебиетінде ерекше жазу стилімен танылған қаламгер. Оның шығармалары тек тарихи оқиғалар мен қоғамдағы өзекті мәселелерді қамтып қана қоймай, қазақтың болмысын, мінезін, рухын шынайы жеткізе білді. Жазушының тілі өткір, ойы терең, көркемдік шеберлігі жоғары.

Психологиялық талдау жасайтын болсақ, Шерхан Мұртаза кейіпкерлерінің ішкі жан дүниесін терең ашуға шебер болды. Ол адамның ішкі толғанысын, арпалысын, үміті мен күйзелісін шынайы суреттей алды.

Мысалы, «Ай мен Айша» романында Айшаның өмір үшін күресі, баласына деген махаббаты, қиындықтарға мойымауы оқырманның жанын тебірентеді. Автор ананың ішкі жан дүниесін өте нәзік әрі шынайы жеткізе білді.

Сондай-ақ, өткір сыны мен публицистикалық стилі мықты жазушы.  Жазушы тек көркем әдебиетпен шектелмей, публицистикада да ерекше стилімен танылды. Оның мақалалары мен очерктері қоғамдағы өзекті мәселелерді қозғап, әділетсіздікке қарсы күресті.

«Бесеудің хаты», «Сталинге хат» сияқты шығармалары тарихи шындықты ашып, қазақ халқына жасалған зұлматты айқын көрсетті. Ол шығармаларында халықтың жанайқайын жеткізді, тарихты бұрмаламай, ашық жазды.

Оның шығармалары қысқа да нұсқа, өткір тілмен жазылған. Ол артық сөзден қашып, ойын дәл, нақты жеткізеді. Жазушының «Шындық – шырақ, оны ешкім өшіре алмайды», «Халық - теңіз, билік - қайық. Теңіз толқыса, қайық аударылады» деген қанатты сөздері осының дәлелі.

Қаламгер шығармаларындаа қазақы болмыс пен ұлттық рухтың көрінісі айқын көрініс тапқан. Ол қазақтың салт-дәстүрін, тұрмысын, мінезін дәл әрі көркем сипаттайды. Мысалы, «Қызыл жебе», «Ай мен Айша» секілді шығармаларда қазақтың ұлттық құндылықтары басты орында тұрады. Ана мен бала арасындағы махаббат, ата-анаға деген құрмет, әділетсіздікке қарсы күрес – оның негізгі тақырыптары.

Диалогтарда табиғилық басым. Жазушы кейіпкерлердің  тілін халықтық мәнерге жақындатып, әрбір сөздің салмағын арттыра түседі. Мысалы, «Қызыл жебеде» кейіпкерлердің сөзі қысқа, нақты әрі өткір. Олар жасандылықтан ада, халықтың өз сөзімен сөйлейді. Бір сөзбен айтқанда Шерхан Мұртаза шығармашылығы қазақ әдебиетінің алтын қорына, халықтың рухани мұрасына айналды.

Маржан Садубай,

Қ. Сартбаев атындағы орта мектептің 11-сынып оқушысы

Жамбыл ауданы,  Ащыбұлақ ауылы