Ұлттық университеттің алдында маңызды міндеттер тұр

Дерек бойынша, 2050 жылға қарай әлем халқының үштен екісі су тапшылығын сезінуі мүмкін. Бүгінде Қытай, Үндістан, АҚШ сияқты басқа да дамыған елдер ағынсуды үнемдеудің жолын іздеп, өндіріс, ауылшаруашылығы секілді суды көп қажет ететін салаларға жаңа технологияларды біртіндеп енгізуде. Сонымен қатар кейбір мемлекеттерде трансшекаралық өзендердің суын бөлісу мәселесі қайта қаралуда.

Қазақстан да су ресурстары шектеулі елдердің бірі екені айтпаса да түсінікті. Еліміздегі өзендердің жартысына жуығының бастауы сыртқы мемлекеттерде жатыр. Мысалы, Ертіс, Сырдария, Іле, Шу, Талас және Жайық секілді ірі өзендер көрші елдерден бастау алатындықтан, біздің еліміз кез келген уақытта су тапшылығына ұшырауы мүмкін. Сондықтан да елімізде су тапшылығын болдырмау және салаға қажетті мамандарды дайындау мақсатында бұрнағы жылы Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасымен Су ресурстары және ирригация министрлігі құрылған болатын. Қазіргі таңда аталған министрлік арқылы ағынсу ресурстарын басқару ісі жетілдірілуде. Біздің бір білетініміз, еліміз үшін алда тиісті салаларға су үнемдеу технологияларын мейілінше көптеп енгізу, көрші елдермен суды бөлісу бойынша келіссөздер жүргізу, гидротехникалық инфрақұрылымды жаңарту, суармалы жерлердің көлемін ұлғайту және ауылшаруашылығын ағынсумен жеткілікті түрде қамтамасыз ету міндеті тұр. Егер жерасты және жерүсті су ресурстары тиімді басқарылса, экологиялық тұрақтылық сақталумен қатар, экономикалық өсім де қамтамасыз етіледі. Десе де суды дұрыс басқару үшін мамандардың біліктілігінде кемшілік болмауы керек және салада кадр тапшылығы орын алмауы қажет.

Бүгінде зерттеушілер су ресурстарына деген сұраныстың артуына байланысты алдағы 4-5 жылда еліміздің сушаруашылығы саласында білікті маман тапшылығы туындауы мүмкін екенін айтып дабыл қағуда. Ал былтыр Тараз қаласында ашылған Қазақ ұлттық сушаруашылығы және ирригация университеті осы олқылықтың алдын алады деп күтілуде. Қазіргі таңда бұл оқу орны білікті мамандарды даярлауға бел шеше кірісіп кетті.

Базбіреулерді «Аталған оқу орны неге Тараз қаласында ашылды?» деген сұрақ толғандыруы мүмкін. Таңдаудың Әулиеата өңіріне түсуі кездейсоқтық емес. Біріншіден, бұрын мұнда сушаруашылығы мамандарын дайындаумен айналысқан Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институты жұмыс істеген болатын. КСРО дәуірінде Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институты сушаруашылығы саласы бойынша мамандар даярлауда Өзбекстан мен Қырғызстандағы жетекші оқу орындарынан кем түскен жоқ. Жамбылдан түлеп ұшқан сол кездегі су мамандары одақтас республикалардың түкпір-түкпірінде жемісті еңбек етті. Алайда тәуелсіздіктің елең-алаң шағында түрлі себептерге байланысты бұл оқу орны жабылып қалған еді. Бірақ бүгінгі заманда білікті су мамандарына сұраныс артқандықтан Қазақ ұлттық сушаруашылығы және ирригация университеті бұрынғы Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институты негізінде құрылды. Демек, Әулиеата өңірінде кезінде су мамандарын дайындаған оқытушылар, ғылым докторлары және су саласында еңбек еткен тәжірибелі ардагер мамандар тұрады. Осы оқу орны сол ардагер сушы, оқытушылармен қоян-қолтық жұмыс істеп, байланыста болса, олар қажет кезінде ақыл айтып, жөн сілтеуден тартынбайды. Сонымен қатар мұнда Қазақ сушаруашылығы ғылыми-зерттеу институты бар. Қазақ ұлттық су шаруашылығы және ирригация университеті ғылыми-зерттеу институтымен бірлесе отырып ғылыми-зерттеу жұмыстарын күшейтіп, студенттердің тәжірибеден өтуіне қолайлы жағдай жасайды. Одан бөлек, облысымызда ирригациялық жүйелердің көптігі аталған оқу орнының студенттеріне гидротехникалық құрылғыларды зерттеп, тәжірибеден өтуге қолайлы жағдай жасайды. Біздің облыста суармалы егіншілік ауылшаруашылығы саласының негізгі бөлігі болғандықтан дәл осы жерде су мамандарын даярлау табылға ақыл.

Қазіргі таңда елімізде гидротехник, ирригатор, сушаруашылығы инженері сияқты мамандар қат болып тұр. Жаңадан ашылған университет су ресурстарын тиімді басқаруға қабілетті кәсіби мамандар даярлауда қаншалықты қауқарлы. Енді осы мәселені қаузасақ. Осы ретте біз аталған оқу орнына барып, оның гидротехникалық құрылымдар зертханасы мен кітапханасын аралап, жалпы материалдық-техникалық жағдайымен танысқанда бірқатар қиындықтар бар екенін аңғардық. Мысалы, зертхана жабдықтары соңғы рет 2013 жылы жаңартылған екен. Одан бөлек оқу корпусы да ескірген. Демек, оқу орны қазіргі заманғы талаптарға сай зертханалық құрал-жабдықтардың жаңартылуын және оқу ғимараттарына күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізуді қажет етеді. Университет ректоры Кәмшат Түсіпованың айтуынша, оқу орны сушаруашылығы және ирригация саласында білікті мамандар даярлауда маңызды рөл атқарады. Алайда білім жағдайын жақсарту үшін заманауи зертханалық құралдар мен оқу базасын жетілдіру аса қажетті іс.

– Биылғы оқу жылын қосқанда университетте 2 040 студент білім алуда. Оқу орны ашылғаннан бері 124 студент мемлекеттік грант негізінде оқуға түсті. Сонымен қатар, қазіргі уақытта докторантурада – 24, магистратурада 72 адам оқып жүр. Магистратура екі бағытта жүргізіледі. Ол – бір жылдық профильдік, екі жылдық ғылыми-педагогикалық бағдарлама. Университеттің басты мақсаты – сушаруашылығы саласына қажетті білікті мамандарды даярлау, заманауи зертханалық құрал-жабдықтармен жабдықталған оқу процесін ұйымдастыру және ғылыми-зерттеу жұмыстарын дамыту. Мұнда жалпы 53 білім беру бағдарламасы бар. Оның ішінде 30 бағдарлама бакалавриат бойынша, 18-і магистратура, бесеуі докторантура бойынша жүзеге асырылады. Барлық сушаруашылығы бағыттарын қамтитын бағдарламаларымыз бар. Алдымен гидрологиялық іздестіру жұмыстары жүргізілуі қажет. Бұл бағыт бойынша зертхананы биыл ашуды жоспарлап отырмыз. Сонымен қатар оқу орнында гидротехникалық жобалау, құрылыс және басқару жұмыстары бойынша мамандықтар қарастырылған. Мәселен, студенттер гидротехникалық құрылыс және құрылымдар, елді мекендерді сумен қамтамасыз ету, су ресурстарын басқару, мелиорация және суармалы егіншілік секілді бірнеше мамандықты игереді. Бұл бұрынғы Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институты болған кезден бері жалғасып келе жатқан дәстүрлі мамандықтар. Оқу процесін жандандырып, білікті мамандарды дайындау үшін бізге заманауи материалдық-техникалық және зертханалық база қажет. Университеттің соңғы ірі жетістігі – 2013 жылы Англияның «ANF» компаниясынан сатып алынған 8 қондырғы. Бұл жабдықтар еліміз бойынша тек біздің оқу орнында ғана бар. Бұдан бөлек, бұрынғы гидромелиоративтік-құрылыс институтынан қалған гидроэнергетика зертханасы, насос және су айдау стансалары, суармалы егіншілік полигоны сақталған. Алайда бұл жабдықтар қазіргі заман талабына салсақ, жеткіліксіз. Қазіргі таңда жасанды интеллект бағытында зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін көптеген ғылыми бағыттағы гранттық жобалар әзірлеп жатырмыз. Әрбір жоба бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге қажетті жабдықтардың 70 пайызына дейін жаңа құрылғыларға тапсырыс беру қарастырылды. Ғылым мен тәжірибені ұштастыру аса маңызды. Бүгінде теориялық білім жеткілікті болғанымен, тәжірибелік база артта қалған. Сондықтан біз осы олқылықты жою үшін ғылым мен тәжірибені үйлестіруді көздеп отырмыз. Осы ретте оқу және ғылыми бағыттағы заманауи қондырғыларды сатып алу, оқу корпустарын жаңарту бойынша тиісті тараптардан қолдау көрсетуді сұрап жүрміз. Заманауи талаптарға сай болу үшін университет «Қазсушар» республикалық мемлекеттік кәсіпорнының барлық облыстағы филиалдарымен келісімшарттар жасасты. Студенттер мен магистранттар алдағы уақытта аталған мекемелерде тәжірибеден өтеді. Докторанттар ТМД елдерінің сушаруашылығы бағытындағы жетекші оқу орындарымен ынтымақтастықта білім алады. Бұл елдер қатарына Өзбекстан, Ресей, Қырғызстан кіреді. Аталған мемлекеттер біздің өңірдің геологиялық және климаттық жағдайына жақын болғандықтан тәжірибе алмасу үшін маңызды. Сонымен қатар Венгрия, Швеция, АҚШ, Канада секілді мемлекеттермен байланыс орнатылуда. 2023 жылы Сингапур және Малайзиямен келісімшарттарға қол қойылды. Бір айта кетер жайт, қазіргі уақытта оқу процесінде қолданылып жатқан құрылғылардың көпшілігі КСРО кезеңінен қалған. 2013 жылғы қондырғылар ең соңғы жаңартылған құралдар болып саналады. Қалған жабдықтардың кейбіреуіне 50 жылдан астам уақыт болған. Жалпы университет оқу процесі мен ғылыми зерттеулерді заманауи талаптарға сәйкестендіру үшін халықаралық тәжірибені енгізуді, жаңа зертханалық жабдықтармен қамтамасыз етуді және өндірістік тәжірибе алаңдарын кеңейтуді басты міндет етіп отыр, – деді бізбен әңгімесінде Қазақ ұлттық су шаруашылығы және ирригация университетінің бірінші проректоры Ғалия Омарова.

Жедел шешуді қажет ететін мәселелер аз емес

Ал ҚР Парламенті Сенатының Аграрлық мәселелер, табиғатты пайдалану және ауылдық аумақтарды дамыту комитетінің төрағасы Әли Бектаев Қазақстан су ресурстары бойынша шекаралас мемлекеттерге тәуелді елдердің қатарына жататынын, ел аумағындағы су қоры 102 шаршы текше шақырымды құрайтынын, оның 54 пайызы Қазақстан аумағында қалыптасса, қалған 46 пайызы көршілес мемлекеттерден келетінін сөз етті.

– Экономиканың суға деген жыл сайынғы қажеттілігі шамамен 25 текше шақырымды құрайды. Оның 65 пайызы – ауылшаруашылығы саласына, 25 пайызы өнеркәсіп қажеттіліктеріне жұмсалады. Су тапшылығының басты себептері – климаттың өзгеруі, шекаралық су ағысы көлемінің азаюы, су ресурстарын тиімсіз пайдалану, су өндіру мәдениетінің жеткіліксіздігі. Сала бойынша білікті мамандардың тапшылығы да сушаруашылығының тиімді дамуына кедергі келтіруде. Бұл фактор ауылшаруашылығын дамытуда қажетті судың жетіспеушілігіне әкеліп, егістік көлемінің қысқаруына себеп болады. Кейбір шекаралық аймақтарда ауызсудың жетіспеушілігі ұлттық қауіпсіздік мәселесіне айналып отыр. Суды саясат пен басқару арқылы жетілдірмей, су саясатын қалыптастырмай, сұранысты тиімді басқармай, тазартылған сарқынды суларды қайта пайдалану жүйесін енгізбей сушаруашылығын дамыту мүмкін емес. Бұл ретте салада озық технологияларды қолдану мен цифрландыру, халықаралық ынтымақтастықты нығайту, маман даярлау және кадр тапшылығын жою басты мәселе. Елімізде су ресурстарын тиімді басқару және суармалы егіншілікті дамыту, білікті мамандар даярлау ісінде бірқатар кемшіліктерге жол берілгені іш қынжылтады. Мысалы, Ғылым және жоғары білім министрлігі Тараздағы жаңадан ашылған су мамандарын даярлайтын жоғары оқу орнына лицензияны арада 6-7 ай өткенде барып бірақ берген. Бұл аталған оқу орнының маман даярлауда осыншама уақытқа кешігуіне әкеліп соқты. Сондай-ақ оқу корпустарына күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізу үшін жобалық-сметалық құжаттама дайындауға кемі екі жыл уақыт кететіні секілді мәселелер істі тежеп отыр. Одан бөлек, Жамбыл облысында қант қызылшасын егіп, шығынға батқан шаруалардың жағдайы да бізді алаңдатпай қоймады. Ауылшаруашылығы министрлігі мен тиісті басқармалар әрдайым мәселені дер кезінде екшеп, шаруаларды қиындыққа ұрындырмаудың нақты жолдарын қарастыруы қажет, – дейді Әли Әбдікәрімұлы.

Аталған Комитет төрағасының орынбасары Ольга Булавкина облысымызға бір топ Сенат депутаты арнайы жұмыс сапарымен келгенде нақ осы университеттің жұмысымен танысқанын сөз етті. Ол мұндағы мамандар өз ісін жақсы білетінін және кәсіби деңгейлері жоғары екенін байқағанын жеткізді. Әйтсе де оқу орнының материалдық-техникалық базасына қатысты мәселе бар екенін ол да білетін сыңай танытты.

– Университеттің материалдық-техникалық базасы әлдеқайда жақсартуды қажет етеді. Зертханалардағы құрал-жабдықтардың көпшілігіне кемі 20-30 жыл болған. Қазіргі уақытта кез келген салада цифрландыру үдерісі жүріп жатыр, заманауи зертханалар мен өндірістік цехтар студенттердің жаңа әдістерді меңгеруі үшін өте маңызды. Біздің Әулиеата өңіріне жұмыс сапарымен баруымыздың да басты себебі сол болатын. Қазіргі уақытта Мәжілісте Су кодексіне енгізілетін өзгерістер мен толықтырулар қарастырылуда. Біз бұл құжатқа тиісті түзетулер енгізуге дайынбыз. Бұл дәл осындай жоғары оқу орындарының жұмысын жақсартып, елімізде білікті мамандарды даярлау ісіне оң әсерін тигізеді. Егер елімізде мықты мамандарды даярласақ және олар ғылым мен білім беру саласында өздерінің біліктілігін халықаралық деңгейде дәлелдей алса, онда сушаруашылығы жүйесі де жаңа деңгейге көтерілетініне сенімдімін. Кадр тапшылығы мәселесі де осылайша шешімін табады. Біз сол кезде университет ректорымен де әңгімелестік. Бүгінде бұл оқу орнын бітірген түлектердің жұмысқа орналасу көрсеткіші шамамен алпыс пайызды құрайтынын білдік. Бұл өз кезегінде кадр тапшылығының бар екенін көрсетеді. Өкінішке қарай жастар кейбір салаларда жұмыс істеуге құлықсыз. Оның басты себебі – жалақының төмендігі. Сол кезде үлкен жиын өтіп, сонда айтылғандай, осы саладағы жас мамандардың жалақысы жақында ғана 70-130 мың теңгеден 200 мың теңгеге дейін көтеріліпті. Қазіргі экономикалық жағдайда мұны аса жоғары жалақы деп айту қиын. Бүгінде елімізде «Дипломмен – ауылға!» бағдарламасы жүзеге асырылуда. Осы орайда сушаруашылығы саласының мамандары да аталған бағдарламаға енгізілсе деген ұсынысымыз бар. Бұл олардың әлеуметтік жағынан қорғалып, белгілі бір әлеуметтік пакетпен және тиісті жеңілдіктермен қамтамасыз етілуіне мүмкіндік береді. Біз осындай жағдайда ғана жастарды сушаруашылығы саласына тарта аламыз, – деді Ольга Александрова.

Өңірде сушаруашылығы саласын дамытудың 2024-2029 жылдарға арналған кешенді жоспары аясында тиісті шаруалар атқарылып жатқанын айтпай кетуге болмайды. Мысалы, суға тәуелділікті азайту, су ресурстарын тиімді пайдалану, су инфрақұрылымын жаңғырту және суды үнемдеу, салаға озық технологияларды енгізу, саланы жоғары білікті мамандармен қамтамасыз ету бойынша аз жұмыс істеліп жатқан жоқ.

– 2019 жылдан бастап облыстың Байзақ, Жамбыл, Жуалы, Қордай, Меркі, Шу аудандарында «Еуропа қайта құру және даму банкі» мен «Халықаралық қайта құру және даму банкі» арқылы құны 37,84 миллиард теңгені құрайтын 2 жоба жүзеге асырылуда. Бүгінгі күнде бөлінген қаражаттың 28,44 миллиард теңгесі игеріліп, ұзындығы 727,24 шақырым болатын су жүйелері қайта жаңғыртылды. Бірақ Үкіметтің қолдауын қажет ететін бірқатар мәселе бар. Мәселен, суармалы жерлерді ағын сумен қамтуды жақсарту мақсатында 6 ауданда жүзеге асырылып жатқан 2 жоба бойынша жұмыстар 2021 жылы аяқталуы керек еді. Алайда жобалық-сметалық құжаттаманың сапасыз әзірленуіне, мердігерлердің жосықсыз жұмысына байланысты Үйлестіру кеңесінің хаттамасымен жобалардың аяқталу мерзімі 2025 жылдың желтоқсан айына ауыстырылған болатын. Бұл өз кезегінде жыл сайынғы вегетациялық кезеңнің ойдағыдай өтуіне әсерін тигізуде. Анығын айтқанда, шаруаларға ағынсу айналма каналдар арқылы беріліп, судың шығыны 20-30 пайызға дейін жетті. Осыған орай аталған жобаларды белгіленген мерзімде аяқталуына ықпал ету ең маңызды мәселе. Екінші мәселе, облыс әкімдігіне қарасты «Жамбыл су қоймалары» мекемесіне қатысты. Аталған мекеменің теңгерімінде 113 гидротехникалық құрылысжай бар. Мекеме қызметкерлері тарапынан қыс-көктем мезгілінде су тасқынының алдын алу бойынша іс-шаралар атқарылады. Суқоймаға судың түсуі-тасталуы өлшеніп, бақыланады. Вегетация кезеңінде ауылшаруашылығы дақылдарын уақытылы суару үшін су нысандарында судың толуы қамтамасыз етіледі. Сондай-ақ мекеменің өз күшімен теңгерімдегі техникаларды жұмылдыра отырып, суқоймалар мен бөгеттерде ағымдағы жөндеу жұмыстары тұрақты түрде жүргізіледі. Алайда, жалақының төмен болуына байланысты мекемеде жұмыс істеп жүрген мамандарды ұстап қалу және тиісті білімі мен жұмыс тәжірибесі бар кадрларды тарту кезінде қиындықтар туындауда. Мамандарды ұстап қалу немесе тарту үшін ең алдымен жалақы мөлшерін арттыру қажет. Бұл ретте тиісті нұсқаулар мен қаулыларсыз әкімдік қандай да бір ынталандыру шараларын енгізе алмайды. Өз кезегінде мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен ұсталатын ұйымдарда қызметкерлердің жалақысы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 31 желтоқсандағы №1193 Қаулысымен белгіленеді. Осыған орай халық қалаулыларынан Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізуге көмек көрсетуді сұрадық. Бұл өтініштің орындалуы уақыт еншісінде, – дейді облыс әкімінің орынбасары Әбілхайыр Тамабек.

Облыста су мамандарын даярлаумен қатар, бүгінде өңірде қандай бұлақ, қандай тоған бар, ол кімнің иелігінде деген секілді жерүстіндегі судың есебін жүргізу, сушылардың жалақысын көтеру, суқоймалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бағытында жүйелі шаралар атқару маңызды. Сол кезде сала кешенді түрде дамып, ауылшаруашылығы саласымен қоса тұтас өңірдің экономикалық әлеуеті артады. Бұл тұрғыда мемлекеттік органдар үйлесімді әрекет етсе, су ресурстары тиімді басқарылып, егіншаруашылығы орнықты дамитын еді.

Нұрым СЫРҒАБАЕВ