Дүбірлі тойда ұлттық өнерді жаңғыртқан мүсінші, суретші Қазым Аманқосов пен Кенен Әзірбаев атындағы облыстық филармонияның әртісі Төрехан Көрпебаев бірнеше күннен бері «Ортеке» күйімен әлеуметтік желілердің жұлдызына айналды десек, артық айтқандық емес.

Жақында біз «Ортекені» билеткен шеберлермен тілдесіп, олардың өнер жолындағы жетістіктері мен шығармашылық әлеуетінің қыр-сырына қаныққан едік.

Осыдан үш жыл бұрын, дәлірек айтсақ 2022 жылы талай ғасырдан бері желісі үзілмеген «Ортеке» музыкалық-қуыршақ өнері ЮНЕСКО-ның материалдық емес мәдени мұралар тізіміне енген болатын. Бабадан жеткен құнды жәдігердің бағасын арттырып, дәріптеуге Қазақстан cуретшілер одағының мүшесі, мүсінші, суретші Қазым Аманқосовтың қосып жүрген үлесі өлшеусіз.

Қолөнер шебері 1965 жылы Байзақ ауданы, Шахан ауылында дүниеге келген. Қолөнерге құштарлығы балалық шағынан байқалған кейіпкеріміз кішкентайынан-ақ өзеннің жағасында отырып, балшықтан түрлі бейнелерді жасайтын болған. Сонымен қатар мектепте оқып жүргенде қағазға түрлі-түсті таудың, тастың суреттерін салуды ұнатқан.

Кейін Жамбыл педагогикалық институтының көркем-графикалық факультетіне оқуға түсіп, 1990 жылы тәмамдайды.

– Бізді әулетті «Қолөнершілер әулеті» десе де болады. Атамыз темірден түйін түйген кісі. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде елдегі ұсталардың бәрін майданға жібермей, алып қалған. Бейсен атам да сол тізімге еніп, елде қалыпты. Тиісінше, ұсталар тылда еңбек етіп, оқ-дәрі таситын ат арбалар жасаған. Соны вагонға тиеп, соғысқа жіберіп отырған екен. Ал әжеміз түскиіз, тақия, сырмақ сынды дүниелерді шебер тігетін еді. Бір атадан тараған бауырларым Серік Бисенов пен Асан Бисенов те қолөнер шебері. Ал өзімнің қызым Дариға мектепте суреттен сабақ береді. Ұлым ағаш шебері мамандығын игерген. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан өнер деген осы болар. Кезінде Алматы қаласына қоныс аударып, бір жылдай қара жұмыс істедім. Табысым жаман болған жоқ. Алайда менің санамнан сурет салу, мүсін жасау деген дүние кетпей қойды. Бір күнде Алматыны тастап, Жамбылға көшіп келдім. Демек, қанымда қайнаған өнер қайтадан өзіне алып келген болды ғой, – деген шебер «Ортекені» ортамызға оралтуға не түрткі болғаны жөнінде әңгіме өрбітті.

Сұхбат беруші әңгіменің әлқиссасын «Ортеке» сөзінің шығу тарихын баяндаудан бастады. Шебердің сөзіне сүйенсек, биік құзар шыңда жүретін ортеке атты таудың еркін тағысы бар. Қазақ халқы ортекені таутеке деп те атайды. Мүйіздері семсер тәрізді сәнді, өткір. Тұяқтары құз-қиядан таймайтындықтан, тау басында еркін жайылып жүреді.

– Тәуелсіздік алған соң ұлттық рух оянып, халықтың дәстүрлі өнерге деген ықыласы арта түсті. Әсіресе қазақтың ұлттық музыкалық аспаптарына сұраныс өсті. Бірақ сол кезде оларды табу қиын еді. Сол кездері домбыраны «өзім жасап көрсем қалай болар екен» деп ойладым. Бағыма орай, жасаған домбыраларым сәтті шығып, елдер жиі тапсырыс беріп жүрді. Дәл осы уақыттарда «Ортеке» жайлы естідім. Осы бір қуыршаққа ерекше қызығып, қайта сахнаға оралтудың жолын ойладым. Бұрын да домбырашының саусағына жіппен байланған, ойналғанда билейтін «Ортеке» жайлы естігенім бар еді, бірақ көзбен көрмеппін. Көргім келсе де оған мүмкіндік болмады. Алайда оны өзім жасап көрмекке бекіндім. Алматыға барған сайын Ұлттық музыкалық аспаптар музейіне бас сұғып жүрдім. Алайда «Ортекенің» жұмыс істеу тетігін көре алмадым. Содан кейін оны көзімен көрген қариялардан сұрастыра бастадым. Осылайша ізденістің ізіне түстім, – дейді өнер иесі.

Алайда қолөнершінің ең алғашқы жасаған «Ортекесі» көңілінен шықпаған екен. Екінші рет жасағанында тәжірибесі жетіле түскеніне қарамастан тағы да ойындағыдай болмайды. Содан үшінші нұсқаға кірісіп кетеді. Бірнеше рет қайта жасап, бөліктерді түрлі тәсілмен жалғап көреді. Ақыры табиғи қимылға ұқсайтын қозғалысқа қол жеткізеді. Шебер «Ортекенің» механизмін жетілдіруге жеті жыл уақытын жұмсапты.

– «Ортекенің» табиғи қозғалыстарын көргенде өзім де қатты қуандым. Бірақ әлі де жақсартуға болады. Бұрынғы шеберлер бір емес, бірнеше текені қатар билеткен деседі. Негізі «Ортекені» жасап шығуыма газеттердің бірінен оқыған мақала түрткі болды. Сол мақалада Отырарда жүргізілген қазба жұмыстары кезінде ағаш бұйым табылғаны айтылған. Зерттеуші мамандар оның «Ортеке» екенін анықтапты. Қолға түскен құндылықтың мыңжылдықтармен сабақтасып жатқаны да мақалада жазылған. Осы шағын ғана жаңалық мені ойландырды. «Ортекені» қазақтың ғана аспабы дегенге келіскім келмейді. Менің ойымша, ол түркі мәдениетінің айнымас бір бөлігі әрі белгісі, – деген Қазым Аманқосов қуыршақтың жасалу жолын да айтып берді.

Ол үшін шебер алдымен жұмыр ағашты кесіп алып, оған ортекенің нобайын сызады. Одан кейін ортасынан қақ жарып, ішкі бүйірін кеулеп жұқалайды. Іші кеуленген ағашты қайтадан ажырамастай етіп біріктіріп желімдейді. Осыдан кейін көз, мүйіз, сақал орнатылған басты мойынға бекітеді. Алдымен ортекенің жалпы бейнесі жасалып, оның айналасы тегістеліп, қырланып, толыққанды пішіні келтіріледі. Кейін төрт сирағы қозғалатындай етіп бекітіледі. Ол үшін шеге немесе бір жағының қалпақ басы бар кішкентай ағаш түймешек пайдаланылады. Бұл түймешекке ортекенің аяғының жоғарғы бөлігін өткізіп, оны жауырын мен жамбастың сыртына бекітеді. Шегені мықтап қағып, сонымен қатар аяқтардың еркін қозғалуы үшін аздап аралық қалдырады. Ортеке толық дайын болған соң, оны көркемдеп, көз тартарлықтай етіп бояйды. Қыр арқасына сән беру үшін ортасын дәл есептеп, шеге немесе қалпақ басы бар ағаш түймешік орнатады. Соңында сол түймешікке жіп тағып, ортекенің қозғалысын реттейді. Осымен «Ортекенің» жалпы барысы жасалып бітеді. Содан кейін «Ортекеге» кедергісіз қозғалыс жасайтындай тұғыр жасалады. «Ортекенің» қыр арқасына байланған жіптің бір ұшы күйшінің саусағына ілінеді. Осы арқылы күйшінің күй шерту барысында қозғалған саусақтары арқылы тұғырдағы «Ортеке» құдды жаны бар жануар секілді қимыл, қозғалыс жасайды. Бұл сөз жоқ көрер көзді еріксіз тәнті етеді.

Бір айта кетерлігі, қолөнерші «Ортекесімен» көптеген көрме мен байқауға қатысып жүр. Соның арқасында «Ортеке» өзге ел азаматтарының да көңілінен шыққан өнер түріне айналған.

– Бір көрмеде Үндістан азаматы «Ортекені» сатып алғысы келіп, қомақты қаражат ұсынды. Алайда мен оны сатқан жоқпын. Себебі «Ортекені» кісі баласына ақшаға айырбастағым келмейді. Бар мақсатым – ұлттық өнерді дамыту. Осы уақытқа дейін 300-ге жуық домбыра мен қылқобыз жасаған екенмін. «Ортекені» насихаттап түрлі бағдарламаларға түсіп, үлкен сахналаларда өнер көрсеттім. Бірақ, бір өкініштісі, өңірдегі үлкен іс-шаралар өтетін кезде ғана аймақтағы атқамінерлер мені жанталасып іздейді. Басқа күні керегім жоқ. Жергілікті билік тарапынан қолдау көрсетіліп, шағын болса да цех ашсам, «Ортекені» ұлттық брендке айналдыру жолында тер төгер едім. Алайда қазір «Ортекеге» деген биліктің көзқарасы көңіл көншітпей тұр. Егер атқамінерлер ұлттық өнерге жанашырлық танытса, бұл өскелең ұрпақты домбыра өнеріне қызықтыруға таптырмайтын құралға айналар еді. Тіпті, өнер мектептерінің бағдарламасына енгізсе, талай шәкіртті тәрбиелеп те шығарар едік. Алайда оған қолдау керек, – деп түйіндеді сөзін шебер.

«Ортекені» ұлттың ұлы мұрасы десек, осы асыл қазынаны дәріптеп жүрген азаматтың бірі – ҚР Мәдениет саласының үздігі, республикалық байқаулардың лауреаты, күйші Төрехан Көрпебаев.

– Домбыра – мен үшін өмірдің мәні. Өнерге деген сүйіспеншілік бала кезімнен басталды. Музыка мектебінде оқып жүріп-ақ домбыраға деген ерекше іңкәрлігім оянды. Кейін Жамбыл мәдени-ағарту училищесінің домбыра бөліміне түсіп, одан соң жоғары оқу орнында білімімді шыңдадым. Сол күннен бастап сахна төрі менің өмірімнің айнымас бөлшегіне айналды, – дейді кейіпкеріміз.

Төрехан ағамыздың өнер жолындағы алғашқы баспалдағы Құрманғазы күйлерінен бастау алыпты. Бүгінде оның орындауындағы Құрманғазы, Дина, Қазанғап, Түркеш, Тәттімбет, Нұрғиса Тілендиев шығармалары мен халық күйлері елге жақсы таныс. Бірақ шебер күйшінің орындау мәнерінде айрықша орын алатын дүние бар. Ол – «Ортеке». Домбырашы «Ортекенің» қазақтың көнеден келе жатқан дара өнері, күй мен бидің тоғысқан тұғыры екенін айтады.

– «Ортеке» жай ғана би немесе күй емес. Бұл өнер халқымыздың өмір салтының айғағы, көшпенді өмірдің, табиғат пен жан-жануарға деген ерекше ықыласының көрінісі. «Ортеке» – қазақтың философиясы. Күй тартылғанда, ағаштан қиып жасалған ортекенің секіре билеп, қиқу салып, жан біткендей қимылдауы – нағыз керемет өнер туындысы. Мұнда домбыра мен би егіз ұғым. «Салкүрең», халық күйі «Келіншек», «Ақсақ киік» сияқты шығармалардың ырғақтары мен әуезі ортеке биіне өте үйлеседі, – деген күйші ортеке билегенде көрермендердің ерекше әсерге бөленетінін айтады.

Ортеке сахнаға шыққан сәтте-ақ халықтың назары ауып, көңілі елітіп сала береді екен. Төрехан ағаның айтуынша, өнерлі қуыршаққа балалардан бастап, еңкейген қарияға дейін тамашалап, ризашылығын білдіріп жатады. Бұл – халқымыздың өз өнеріне деген шынайы құрметі. Ең алдымен орындаушыға берілген жоғары баға.

Қазым Аманқосов пен Төрехан Көрпебаев секілді өнердің қадірін білген азаматтар тұрғанда, Ортеке сынды асыл мұрамыз жасай берері сөзсіз.

Ақтоты ЖАҢАБАЙ