Лақап ат қоюдың себептері әртүрлі. Біреуді қысқа әрі есте сақтауға оңай есіммен атау үшін, енді біреуді сыртқы келбеті немесе қылығы арқылы ерекшелеу үшін лақап ат қойылады.

Психолог Марал Хантөреқызы лақап ат қою адамның есте сақтау қабілеті мен қарым-қатынас ерекшеліктеріне байланысты екенін айтады.

– Кейбір адамдар белгілі бір оқиғамен немесе ерекшелігімен есте қалады. Бірақ бұл атаулар екі түрлі сипатта болады: позитивті және негативті. Егер адамға жағымды лақап ат қойылса, ол оны мақтанышпен қабылдауы мүмкін. Ал керісінше оның кемшілігін көрсететін немесе намысына тиетін ат болса, ол адамның өзін-өзі бағалауын төмендетуі мүмкін, – дейді М.Хантөреқызы.

Әсіресе, оқушылар арасында біреудің сыртқы келбетіне, әдетіне немесе аты-жөнінің ерекшелігіне байланысты түрлі атаулар беріледі. Көбіне бұл сөздер мазақтау сипатында болғандықтан, баланың психологиялық жағдайына кері әсер етеді.

Тараз қаласының тұрғыны Айна Қасымбекқызы балалық шағында басынан өткен оқиғамен бөлісті.

– Бала кезімде кішкентай болғаным үшін сыныптастарым «Балапан» деп атайтын. Бастапқыда бұған аса мән бермейтінмін. Бірақ уақыт өте келе достарым қойған лақап ат көңіліме қатты тиетін болды. Өзімді бойым қысқа болғаны үшін кем сезініп, үйде жылап та алатынмын. Кейін үйренісіп кеттім бе, қандай лақап айтып жатса да мән бермейтін болдым. Бірақ бұл жағдай менің өз-өзімді бағалауыма қатты әсер етті, – дейді.

Көп жағдайда лақап аттар отбасында қойылады. Ата-ана баласына еркелетіп қойған есім кейін достары мен айналасындағылар арасында кеңінен таралып кетуі мүмкін.

Педагог Айжан Тасыбекова бала тәрбиесінде оның есімі маңызды рөл атқаратынын айтады.

– Кейбір ата-аналар баласын «Тентек», «Сүйкімді», «Қоңыр», «Қоян» деп атай береді. Бұл үй ішінде қалып қойса жақсы, бірақ сыртқа тараса, балаға ыңғайсыз болуы мүмкін. Сондықтан ата-ана өз баласына басқалардың қандай ат қойғанын бақылап, қажет болса, оны тоқтатуы керек. Сонымен қатар, балаға өз есімін мақтан тұтуды үйретуі маңызды, – дейді педагог.

Ислам діні адамның қадір-қасиетін сақтауды бірінші орынға қояды. Осы ретте облыстық «Һибатулла Тарази» мешітінің наиб имамы Ғалымбек Жәпек адамның өзіне ұнамайтын лақап атты қолдану – әдепсіздік деп саналатынын жеткізді.

– Алла Тағала Қасиетті Құранда: «Уа, иман еткендер! Араларыңнан бір қауым басқа бір қауымды келемеждемесін! Қайдан білесіңдер, бәлкім, мазаққа ұшыраған қауым өзін мазақ қылған қауымнан әлдеқайда қайырлы шығар. Сондай-ақ әйелдер де бірін-бірі келемеждемесін! Бәлкім, мазаққа ұшыраған әйелдер өздерін мазақ қылған әйелдерден анағұрлым қайырлы болар. Бір-біріңді (яғни өз-өздеріңді) кемсітпеңдер! Біріңді-бірің намысқа тиетін лақап атпен атамаңдар. Адам баласының иман еткеннен кейін күнәһар деген жаман атқа қалуы қандай жаман! Кімде-кім тәубесіне келіп, мұндай жаман қылықтан дереу арылып, Аллаға бет алмаса, міне, солар нағыз залымдар!» деген («Хұжурат» сүресі, 11-аят).

Егер адам өзіне қойылған лақап атты ұнатпайтын болса, оны қолдану дұрыс емес. Бірақ егер ол оны қабылдап, еркелік немесе құрмет белгісі ретінде көрсе, бұған тыйым салынбайды. Бірақ қандай жағдай болмасын, алдымен адамның өзінен сұрау қажет.

Қасиетті хадистерде де адамдарға жағымсыз есім қоймау керектігі айтылады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с) адамдардың есімдерін жақсы сөздермен атауды үйреткен. Бұл адамның өміріндегі атауға байланысты психологиялық әсерді ескерудің маңыздылығын көрсетеді, – дейді Ғ.Жәпек.

Мамандар лақап атты қолдануда келесі қағидаларды сақтауды ұсынады. Мәселен, адамның өзінен рұқсат сұрау – егер ол есімді ұнатпаса, оны қолданбау керек. Сонымен бірге намысқа тиетін сөздерді қолданбау – мазақтау немесе қорлау ниеті болмауы тиіс. Құрмет белгісі ретінде қолдану – кейбір атаулар адамның мәртебесін көтеруі мүмкін. Балаларды өз есіміне құрметпен қарауға үйрету – ата-аналар олардың өз атын мақтан тұтуына көмектесуі керек.

Лақап ат қою – қоғамда кең тараған құбылыс. Кейбір жағдайларда ол адамға жылылық пен жақындықты білдірсе, кейде оның намысына тиіп, психологиялық жарақат салуы мүмкін. Сондықтан кез келген сөздің астарын түсініп, оны қолданбас бұрын ойланған жөн. Себебі қарапайым бір сөздің өзі адамның болашағына әсер етуі мүмкін.

Айжан ӨЗБЕКОВА