Шынында да заманауи технологиялар мен әлеуметтік желілер бұл үрдісті күшейтті. Біз күн сайын сан көп ақпарат оқимыз, көреміз. Алайда олардың ішінде есте қалатыны аз. Себебі адам миы мұндай көлемді ақпарды өңдеуге дайын емес.

Әр құбылыстың жақсы жағы болатыны секілді, клиптік сананың да заманға сай тиімді тұстары бар. Уақыт үнемдеу, ақпаратты тез қабылдау – бүгінгі күннің басты қажеттілігіне айналған.

Мысалы, студент Аян Тілепберген аз уақытқа көптеген маңызды мәліметтерге қанықтыратын қысқа ақпараттарды құптайтынын айтады.

– «Instagram» мен «Tik Tok»-ты белсенді қолданамын. Қазір ұзақ видеоларға қарауға уақытым да, шыдамым да жетпейді. Қысқа видеолардан-ақ қажетті ақпаратты алып үлгеремін. Бұл – уақыт үнемдеудің тиімді жолы, – дейді А.Тілепберген.

Аянның айтуынша, кейде қысқа-нұсқа видеолардың да пайдасы зор:

– Әлеуметтік желілердегі қысқа видеолардың арқасында бұрын мән бермеген тақырыптарға қызығып, кейін толық нұсқасын іздейтін кездерім де болады. Дегенмен қысқа видеоға үйренген сайын ұзақ кітап оқуға зауқың болмайды. Көбіне ақпараттың тереңіне үңілмей қаласың. Бұл әрине ойландырады, – деп толықтырып өтті студент.

Бірақ, сананың клиптенуінің көзге көрінбейтін көлеңкелі тұстары да бар. Өкініштісі мұның астарында қоғам үшін үлкен қауіп тұрғанын бірі білсе, бірі біле бермейді. Адам санасы үстірт ойлауға үйренген сайын терең толғану, сараптау, себеп-салдарын іздеу секілді маңызды қасиеттер жоғала бастайды. Уақыт өте келе адам ойлау қабілетінен айырылып, дайын өнімді ғана тұтынатын деңгейге жетуі мүмкін.

Бұл мәселе әсіресе өсіп келе жатқан жас ұрпақ үшін өте өзекті. Психологтар «Бұл құбылыс баланың ойлауын тұсайды» деп дабыл қағуда. Тараз қалалық «Жігер» психологиялық денсаулық орталығының маманы Елизавета Ким бұл мәселені тереңінен зерттеп жүргенін айтады.

– Клиптік сана баланың жүйелі ойлау дағдысын тежейді. Баланың миы ақпаратты тек үстірт қабылдауға үйреніп, қиын мәселелерді шешуге келгенде тығырыққа тіреледі. Ұзақ мәтіндер оқып, ой елегінен өткізуге шыдамы жетпей, тез жалығады. Бұл – адамның тұлға ретінде толық қалыптасуына үлкен қауіп, – дейді маман.

Маманның пікірінше, клиптік сана бой көтерген қоғамда сыни ойлау қабілеті төмендейді, шығармашылық тоқырауға ұшырайды, тұлғалық даму бәсеңдейді, сабыр мен шыдамсыздық белең алады.

– Мұның алдын алу үшін балаға күрделі мәтіндер мен ойландыратын сұрақтар беріп, жүйелі жұмыс істеуді үйрету қажет. Кітап оқу, талдау жасау, пікір білдіру – миға нағыз жаттығу. Жай ғана контент тұтынушы емес, ойлай білетін адам тәрбиелеуіміз керек, – дейді Елизавета Ким.

Сананың клиптенуіне қарсы нақты жұмыс істеп жатқан ұжымдардың бірі – облыстық «Анаға тағзым» орталығы жанындағы «Сырғалым» сырласу клубы. Клуб жетекшісі Балауса Бейсенқызы мәселені жан-жақты талдай келе былай дейді:

– Иә, қазір әлеуметтік желі – заман талабы. Адамдар сағаттап видео көруге дайын емес. Осы орайда клиптік сана тез қалыптасуда. Бірақ біз бұған қарсы тұруға тырысып жүрміз. Қыз балаларымызбен арнайы кітап оқу, әдеби шығармаларды талдау, өмірмен байланыстыру жұмыстарын тұрақты түрде өткіземіз. Әрбір кейіпкердің тағдырын талдап, олардан қандай сабақ алуға болатынын ойланамыз. Осы арқылы қыздардың ойын тереңдетіп, әр сөздің мәніне үңілуге баулимыз. Мұның бәрі олардың өз пікірін қалыптастыруына, сыни ойлау қабілетін дамытуға бағытталған. Себебі бүгінгі қыз – ертеңгі ана. Ертең олар өз баласына не береді? Міне, біз осыны ойлаймыз. Сондықтан рухани тұрғыда бай, терең ойлайтын тұлға қалыптастыру – басты мақсатымыз, – дейді Б.Бейсенқызы.

Қалай дегенде де ақпарат алмасудың түрлі амалы пайда болып жатқан дәл қазіргідей уақытта клиптік сананы толықтай жою мүмкін емес. Себебі заманның өзі соған итермелейді. Бірақ оны бақылауда ұстап, сана мен ойлау тепе-теңдігін сақтауға болады. Ол үшін қоғамда кітап оқу мәдениетін қалыптастырып, балаларға күрделі мәтіндермен жұмыс істеуді үйрету қажет. Балаларды кішкентайынан сабыр мен шыдамдылыққа тәрбиелеу де маңызды.

Сананың клиптенуі – бүгінгі күннің ақиқаты. Заманға сай ақпаратты жылдам қабылдау керек-ақ. Бірақ ойлау тереңдігі мен адамдық қасиетті жоғалтып алмасақ екен. Тек жеңіл контентпен өмір сүретін ұрпақ – ойсыз ұрпақ. Ал ойсыз ұрпақтың ертеңі не болмақ? Сондықтан да бүгіннен бастап өзімізге сұрақ қоя білейік: біз ақпаратты тұтынушы ғана боламыз ба, әлде сол ақпаратты терең саралап, ой түйетін тұлғаға айналамыз ба?

Анар ӘУЕСБЕК,

М.Х.Дулати атындағы Тараз

университетінің 4-курс студенті