Ата-бабаларымыз ауа райын болжауда төрт түлік малдың, жабайы аңдардың, жорғалағыш жәндіктер мен суда мекендеушілердің мінез-құлқына қарап, алдағы күндердің суық не жылы болатынын анықтауды үйренген. Дегенмен біз назарымызды қос қанатты құстарға аударып, олардың ерекше қабілеттері арқылы табиғаттағы өзгерістерді алдын ала сезіп, сол арқылы күн райының құбылмалылығын болжау тәжірибесін зерделемекпіз.

Құстар – атмосфералық өзгерістерді сезіну тұрғысынан ерекше дарынға ие жаратылыс иелері. Олардың тіршілік әрекеттерінде күн райының құбылуына байланысты айқын байқалатын белгілер бар.

– Бұрындары әкеміз: «Егер торғайлар үлкен топтарға бірігіп, қайта-қайта ұшып-қонып, қауырсындарын жиі сілкілесе, бұл табиғаттағы өзгерістердің жақындағанының белгісі» деп айтып отыратын. Мұндай құбылыс жаз айларында байқалса, жауын-шашынның көп болатынын меңзейді екен. Ал көктем мен қыс мезгілінде орын алса, ауа райының бұзылуы, қатты жел мен боранның болатынын болжауға болады. Егер жауын-шашын кезінде торғайлар тығылудың орнына, керісінше ауада зуылдап ұшып жүрсе, бұл жауынның ұзаққа созылмайтынын, көп ұзамай күннің ашылатынын білдіреді. Егер бозторғай ұясын ойпаң жерге салса, жазда қуаңшылық болады. Ойпаң жерлер – ылғал көбірек жиналатын аумақтар. Бозторғай ұя салу үшін осындай жерді таңдаса, бұл – табиғаттағы ылғалдың жеткіліксіз болатынының белгісі. Құс алдағы жазда жауын-шашын аз түсетінін, шөптің сирек шығатынын алдын ала сезіп, өзіне қолайлы жағдай жасау үшін ылғалы көбірек сақталатын ойпаң аумақты таңдайды. Егер бозторғай ұясын қыраң, яғни биіктеу жерге салса, жаз жауынды болады. Қыраң, төбе немесе дөңесті жерлер – су жиналмайтын, құрғақ аумақтар. Егер бозторғай осындай жерлерге ұя салса, бұл алдағы жазда жауын-шашын мол болып, төмен аймақтарда су тасқыны болатынын көрсетеді, – дейді Меркі ауданының тұрғыны Қали Нұрахметов.

Шынында құстар – табиғаттағы ең сезімтал тіршілік иелерінің бірі. Олардың ауа райының өзгерістерін алдын ала болжау қабілеті ғасырлар бойы адамдардың назарынан тыс қалған емес. Әсіресе, жыл мезгілдерінің ауысуына қарай құстардың ұя салу дағдылары мен қоныс аударуы да ерекшеліктерге толы. Сондай-ақ ауа райының қолайлылығы аңшылар үшін де олжалы болуына себеп болатындай. Себебі алдын ала күн райын білмеген жағдайда қиындыққа тап болу қаупі туындайды.

– Дуадақ – дала құстарының ішіндегі ең ірісі және көшпелі тіршілік салтын ұстанатын ерекше түрі. Олар әдетте ауа райының қатал өзгерістеріне бейімделу үшін жылы жаққа қоныс аударады. Бірақ кейбір жағдайларда олар өз мекенінде қыстап қалады. Сонымен қатар ата-бабаларымыз қарғалардың әрекетін мұқият бақылап, олардың ерекше мінез-құлқын ауа райының өзгерістерімен байланыстырып отырған. Егер қарғалар топтасып, ұзақ уақыт бойы мазасызданып қарқылдаса, бұл алдағы күндерде боран, қатты жел немесе жаңбыр болатынын білдіреді. Ал егер олар тыныш, жеке-жеке немесе шағын топтарда жүрсе, онда ауа райы тұрақты және жайлы болады. Міне мен өзім осы құстарға қарап ауа райының тұрақты жағдайын зерделеп барып, аңшылық уақытты да соған қарай ыңғайлаймын, – дейді белгілі аңшы, Мойынқұм ауданының тұрғыны Аманбек Жолдасбек.

Ал енді қазақ киелі деп санайтын, ерекше құрметпен қарайтын құстардың бірі – қарлығаш. Қарлығаштың қимыл-қозғалысына қарап та ата-бабаларымыз табиғат құбылыстарын дәл болжай білген. Егер қарлығаш жоғары самғап ұшса, күн ашық әрі тұрақты болады. Қарлығаштар әдетте ашық, жайлы күндері биікке көтеріліп, кеңістікті еркін шарлайды. Бұл – күннің ашық әрі жауын-шашынсыз болатынының белгісі. Ал енді қарлығаштар әдеттегіден төмен ұшып, жер бауырлап қалықтаса, бұл жақын арада ауа райының қолайсыз өзгерістерге ұшырайтынын көрсетеді.

Сонымен қатар үй құсы деп аталатын тауық та өз әрекетімен күн райының өзгерістерін білдіреді. Мысалы егер қораз таңсәріде ерекше ықыласпен шақырса, бұл күннің ашық әрі жайма-шуақ болатынын білдіреді. Керісінше, күн батқан шақта қораз қайта-қайта шақырса, ауа райының өзгеруі, яғни бұлтты немесе жауын-шашынды күндердің таяп қалғанының белгісі. Тауықтардың әдеттен тыс жиі дыбыс шығарып, бір орында мазасызданып жүргені күннің жылынатынын аңғартады. Сондай-ақ егер тауықтар денелеріне топырақ шашып, жайбарақат күйде топыраққа аунаса, бұл алдағы күндері күн шуақты әрі жайлы болатынын білдіреді. Ал керісінше тауықтар құмға шомылып, қанаттарын жиі қағып, қауырсындарын мұқият тарақтап, денесін сілкіп тазаласа, бұл жақын арада жаңбыр жауатынының белгісі.

Ата-бабаларымыз құстардың мінез-құлқына мұқият назар аударып, олардың әрекеттері арқылы ауа райының өзгерісін болжаудың тамаша әдістерін қалыптастырған. Табиғаттың жазылмаған заңдылықтарына негізделген бұл қағидалар ғасырлар бойы өзектілігін жоғалтпай, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келеді. Уақыттың және дәуірдің өзгерістеріне қарамастан, бұл табиғи белгілер өз дәлдігін сақтайды. Сондықтан да қоршаған ортаның құпия сырларын тануға ұмтылған әрбір жан үшін мұндай тәжірибелік білімді меңгеру аса маңызды.

Мұқағали БАЛТАБАЕВ