Осы орайда айта кету керек, біздің облысымыздағы адвокаттар алқасының адвокаттары, заң кеңесшілер палатасының заң консультанттары,  нотариаттық палатаның нотариустары халыққа заң қызметі мен көмегін көрсетуде айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізіп келеді.

Облыстық әділет департаментінің мәліметтеріне сүйенсек, аймақ көлемінде 260  адвокат жұмыс істейді.

Өткен жылы  бюджеттік бағдарламаны іске асыру шеңберінде соттар, тергеу және анықтау органдарынан 6011 қаулы шығарылып, адвокаттармен тапсырылған. Оның ішінде  қылмыстық істер бойынша  5845 қаулы, азаматтық істер бойынша  91 қаулы, әкімшілік істер бойынша 75 қаулы ұсынылған. Сонымен қатар  12 887 құқықтық консультация берілді. Олардың 6624 адвокаттар, 6263-і заң консультанттары тарапынан жүзеге асырылды.  Былтыр облыс аумағында мемлекет кепілдік берген заң көмегін 18898 азамат алып, 140 730 458 теңге игерілді.   

Тағы бір айта кетерлігі, облысымыз  мемлекет кепілдік берген заң көмегін көрсету аясында пилоттық жобамен жұмыс атқаруда.  

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің бұйрығына сәйкес, 2024 жылы «Сотқа дейінгі тергеудің бірыңғай тізіліміне» қоса «Е-Төрелік» ақпараттық жүйелері іске қосылды.

Бұл пилоттық жобаның басты мақсаттарының бірі қылмыстық істі жүргізу барысында адвокаттарды тағайындауда ашықтықты қамтамасыз ету, сотқа дейінгі және сотта қылмыстық іс бойынша таныс адвокаттарды тарту фактілерін жойып, адвокаттардың уақытын үнемдеп, төлемге жолдау жұмыстарын жеңілдету болып табылады.

Қазіргі таңда облысымызда 208 нотариус жұмыс атқарады. Өткен жылы нотариустармен 500367 нотариаттық іс-әрекеттер жасалынып, бюджетке 10 пайыздық сомасы 283  077 284 тенге аударылған.  Бір нотариустың орташа айлық жүктемесі 200 нотариаттық іс-әрекетті құрайды.

Бұл ретте, нотариаттық қызмет бойынша табысты іске асырылған «Цифрлық нотариат» жобасын атап өтуге болады.  Облыста 2023 жылдың сәуір айынан бастап сенімхат, кеңес беру және және жұбайдың келісімі сияқты бірқатар нотариаттық қызметтер онлайн форматқа көшірілді. Енді азаматтардың бұл қызметтерді нотариусқа бармай-ақ онлайн режимінде бейнеқоңырау арқылы алу мүмкіндігі бар. Барлық қалыптастырылған құжаттар «Цифрлық құжаттар» жүйесінде көрсетіледі.

Облыс бойынша нотариаттық округ нотариустарының мәліметтеріне сәйкес, олармен 2352 онлайн-сенімхат, 6 онлайн-консультация және 757  онлайн-келісім рәсімделген.

Аймақта адвокаттық және нотариаттық қызметпен айналысу құқығына үміткерлерді аттестаттау тиісті талаптарға сәйкес жүргізіліп келеді.

2024 жылы облыста адвокаттық, нотариаттық қызметпен айналысу құқығы бойынша «Аттестаттау реинжинирингі» жобасы іске қосылды. Бұл жоба ситуациялық жағдайлардың орнына ауызша комиссиялық әңгімелесу кезеңін алып тастады. Осылайша бүгінгі күні аттестаттау рәсімінің қолжетімділігі мен ашықтығы қамтамасыз етілді және мемлекеттік қызмет көрсету мерзімдері қысқартылды.

Ұлттық орталықтың техникалық жабдықталған залдарында тестілеуді өткізу ашықтықты қамтамасыз етіп, адами факторды болдырмайды, сонымен қатар мемлекеттік қызмет көрсету мерзімін едәуір қысқартады және үміткерлерге ыңғайлы уақытта аттестаттаудан өтуге мүмкіндік береді.  

Жоба басталғалы бері облыс бойынша адвокаттық, нотариаттық қызметпен айналысу құқығына аттестаттауға 218 үміткер жіберіліп, оның 20-сы аттестатталған.

Облыстық әділет департаменті және оның құрылымдық бөлімшелері тұрақты түрде халық арасында құқықтық түсіндіру жұмыстарын жүргізіп келеді. Мекеме ҚР Әділет министрлігінің тапсырмаларына сай,  құқықтық ақпарат берудегі мемлекеттің белсенді рөлін арттыру, өскелең ұрпақты құқықтық тәрбиелеу бойынша жүйелі жұмыс атқару, ауылдық жерлерде құқықтық ақпаратты камтамасыз ету бағыттарына баса назар аударып келеді.

Азаматтардың құқықтық процестерге белсенді қатысуынсыз құқықтық мемлекет құру мүмкін емес. Әркімнің өз құқықтары мен міндеттерін түсінуі, құқықтық салада өз мүдделерін қалай қорғау керектігін білуі маңызды. Бұл мәселені Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев бірнеше рет көтерді.

«Халықтың құқықтық сауатын дәйекті түрде арттырып, қоғам санасына адами құндылықтарды сіңірген жөн. Әрбір азамат өз сөзі мен әрекетіне заң тұрғысынан есеп беруі тиіс», - деген ел Президенті құқықтық сауаттылықты арттыру және заң мен тәртіпті мүлтіксіз сақтау қажеттілігіне басымдық берді.

Сондай-ақ, Қасым-Жомарт Кемелұлы: «Қазіргі жағдайда құқықтық насихат пен азаматтарды құқықтық тұрғыда тәрбиелеудің маңызы арта түсті. Бұл іске сарапшыларды тарта отырып, барлық құқық қорғау институттарының әлеуетін жұмылдыру қажет. Көп жағдайда әлеуметтік шиеленіс пен масылдыққа құқықтық сауатсыздық себеп болады. Көптеген адам құқықтық тұрғыда өз мүдделерін қорғауды, қолданыстағы заң нормаларына сүйенуді білмейді. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтары көбіне ақпараттық ресурстар мен заң көмегі қолжетімсіз шалғай аймақтарда бұзылады», - деп атап көрсетіп, нақты міндеттер жүктеген болатын.

Қазақстан Республикасының «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» 2018 жылғы 5 шілдедегі №176-VI Заңының 24- бабын орындау мақсатында «Ұлттық ақпараттық технологиялар» акционерлік қоғамы «Заң көмегінің бірыңғай ақпараттық жүйесін» әзірледі. «Е–Заң көмегі» жобасының мақсаты халықты онлайн режимде білікті заң көмегіне мұқтаж ету, адвокаттық қызметті және заң консультанттарының қызметін автоматтандыру болып табылады. Жобаның артықшылықтары көп. Мысалы, адвокаттар мен заң консультанттарын сот процесі шеңберінде жекежәне заңды тұлғалар туралы деректерді тексерудің заманауи құралдарымен қамтамасыз ету, қорғаушы немесе өкіл ретінде өз міндеттерін орындау кезінде дәлелдемелер жинау бойынша жұмыс процесін жеделдету, онлайн режимінде мемлекеттік кепілдендірілген заң көмегін көрсетуді және есепке алуды автоматтандыру қарастырылған.

Сонымен қатар соттар мен құқық қорғау органдарына адвокаттар мен заң консультанттарының мәртебесі мен өкілеттіктерін онлайн режимде тексеруге мүмкіндік беру, заң консультанттары палатасына мүшелік тізілімін жүргізу көзделген.

Заңнамаға байланысты кез келген проблеманың оңтайлы шешімін тез табуға мүмкіндік беретін құқықтық ақпарат кешен сондай-ақ ақпараттың кең ауқымын талдауға да септігін тигізеді.  Бұл артықшылықтардан бөлек мемлекет кепілдік берген заң көмегін көрсету мен есепке алуды автоматтандыру қолға алынған.

ҚР Әділет министрлігі жалпы құқықтық түсіндіру жұмыстарын үйлестіреді. Бұл мақсатқа жету үшін бірнеше бағытта да белсенді жұмыс атқарылып келді.

Біріншіден, қолданыстағы заңнамаға да, актілердің жобаларына да жалпыға бірдей қолжетімділік қамтамасыз етіледі. Ол үшін «Әділет» ақпараттық жүйелері және заңнаманың эталондық бақылау банкі жұмыс істейді. Адамдар кез-келген қолданыстағы заңды онлайн, ақысыз қарап зерттей  алады.

Екіншіден, қазір адамдардың көпшілігі ақпарат алу үшін әлеуметтік медианы пайдаланатынын ескерсек, Іnstagram  желісіндегі  «zan.onai» парақшасында  заңдар мен олардың жобалары инфографика, бейне және қарапайым нұсқаулар арқылы қолжетімді тілде түсіндіріледі.

Үшіншіден, өткен жылы адамдар құқықтық ақпаратқа, мемлекеттік дерекқорларға қол жеткізе алуы, заңдарды өз бетінше зерделеуі үшін аудандарда «Құқық кабинеті» жобасы іске қосылды. Қазір облысымыздағы         120 ауылдық округте   «Құқық кабинеті» ашылып, жұмыс жасауда. «Құқық кабинетінде» өзекті заңдармен, кодекстермен, қаулылармен және басқа да нормативтік актілермен мәліметтер базасы жинақталған. Бұл азаматтарға өз құқықтары мен міндеттері туралы қажетті ақпаратты кез келген уақытта алуға мүмкіндік береді.

Бұдан басқа, ай сайын аумақтық әділет органдары адвокаттармен, нотариустармен және басқа да білікті мамандармен бірлесіп, кездесулер, семинарлар, консультациялар, «Ашық есік» күндерін тұрақты өткізеді. Осы іс-шаралар аясында азаматтар нақты маманға тікелей құқықтық сұрақпен жүгінуіне болады.

Әділет департаментінің мәліметіне сәйкес, халықтың құқықтық мәдениет деңгейін арттыру, заң көмегін көрсету, азаматтарды құқықтық оқыту және өз құқықтары бойынша ақпараттандырылған азаматтардың саңын арттыру мақсатында, 2024 жылы  1540 іс - шара ұйымдастырылған. Оның ішінде 40 «дөңгелек үстел» жиыны, 262 семинар-тренинг, 2 баспасөз конференциясы, 2 брифинг өткіліген. 112 ақпараттық топтардың кездесулері мен әділет органдары қызметінің негізгі ережелерін түсіндіру бойынша 78 «Ашық есік күні» ұйымдастырылған.  Сонымен қатар бұқаралық ақпарат құралдарында, электрондық басылымдарда  134,  мемлекеттік органның интернет-ресурсында  484 мақала жарияланып, телеарнада мен радиода сұхбаттар берілді.

Жоғарыда айтқандай, әрбір адамның қорғауға құқылы екені белгілі. Бірақ, барлығы бірдей адвокат, нотариус немесе өзге құқықтық қорғау субъектісін жалдауға мүмкіндігі бола бермейді. Бұндай жағдайда азаматтарға мемлекет кепілдік берген заң көмегі ұсынылады. Яғни, бюджет есебінен заңды көмек көрсетілетін болады.

Негізгі мақсат, азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды күшейтуге және осындай қызметтерді көрсетудің механизмін жетілдіруге бағытталған. Сапасыз заң көмегі көрсетілген жағдайда қызмет көрсетушіні жауапкершілікке тарту механизмі жетілдірілді. Халықтың әлеуметтік осал топтары үшін кешенді әлеуметтік заң көмегін көрсету институты енгізілді. Сайып келгенде, мұның бәрі азаматтардың сенімін күшейтіп, заң үстемдігінің нығаюына әкеледі.

Әр саланың өз қиындығы бар. Парасаттылықты, үлкен жауапкершілікті, қоғамдық іске қызғушылықты, шешендікті талап ететін, заң көмегін көрсетіп жүрген осы сала қызметкерлерінің жұмысы оңай емес.

Десе де, өз мамандығын жақсы көріп, әрдайым адалдықты алдыңғы орынға қойып, ерінбей еңбек етіп, оң  нәтиже көрсеткен білімді де білікті мамандарды халық өзі іздейді.

Бір сөзбен айтқанда, бұның бәрі Ата Заңда көрсетілгендей адам құқығының аясын кеңейтуге қызмет етпек.

Асан ТІЛЕМІСОВ