Аталған кәсіпорындардың басшыларымен сөйлесіп, мәселені шешу жайын қарастырдық. «Қазфосфат» ЖШС-на келетін болсақ, өндіріс орны 2 өнім түрін шығарады. Бірі – сары фосфор, екіншісі – аммафос. Біз шет мемлекеттерге барып, фосфат кен орындарын әлемдік деңгейде өндіретін көшбасшылармен кездестік. Қазіргі уақытта фосфаттан литий темір фосфат батареясы өндірілуде. Бұл қайта зарядталатын батареялардың жаңадан жасалған химиялық элементтерінің бірі және литий-ионды батареялардың химиялық құрамының бір түрі. Бүгінде әлемде өндіріске шығарылып жатқан электромобильдер осы батареялардың күшімен қозғалады.

Осыған орай «Қазфосфат» серіктестігінің басшыларымен сөйлесіп, шетелдік инвесторларды тарту арқылы литий темір фосфат батареясын өндіру ісін жоспарладық. Ең маңыздысы – фосфат кен орындары бар жерден осы өндіріс түрін құру мәселесі. Жалпы фосфаттан 70 пайыз литий темір фосфат батареясын өндіруге болады. Біздің технология арқылы 1 тонна фосфаттан 13-14 пайыз жарамды өнім шығарылса, шетелдік озық технология арқылы өнім алу 33 пайызға артады. Инфесторлар Жамбыл өңіріне инвестиция салуға дайын. Дегенмен оларға жоғары деңгейдегі инфрақұрылым, аса жоғары электр қуаты қажет. Десе де біз осы істі жүзеге асыруға бекініп отырмыз. Себебі бізге заманауи зауыттар, жаңа технологияға негізделген өндіріс керек. Фосфаттан тек қана батарея емес, екінші бағыт бойынша селикон өндіру, үшінші бағыт бойынша күрделі тыңайтқыш өндіру жоспарда бар», – деді.Сондай-ақ Ербол Шырақпайұлы облысқа инвестиция тарту ісінде оң динамика қалыптасып отырғанын, жыл басынан бері өңір экономикасына тартылған инвестиция көлемі 23 пайызға артқанын тілге тиек етті. Шағын және орта кәсіпкерлікке тартылған инвестиция жайына да тоқталып, өңірде аталған санаттағы кәсіпкерлік нысандар саны 11 пайызға артқанын атап өтті. Кальцийленген сода өндіруге қатысты «Qazaq Soda» жобасын жүзеге асыру арқылы өндіріс орны маңынан кем дегенде 5-6 шағын кәсіпорын ашу арқылы сан түрлі дайын өнім шығару, жаңбырлатып, тамшылатып суару құрылғыларын шығаратын зауыттарды іске қосу жайындағы жоспарлар жайын егжей-тегжейлі әңгімеледі.

– Жыл басынан бері негізгі капиталға салынған инвестиция көлемі 109,5 миллион теңгені құрап, өсім 23 пайызға ұлғайды. Бұл өңір өндірісінің айтарлықтай әлеуетке ие екенін аңғартады. Дегенмен қазіргі жағдайда өндіріс саласындағы негізгі бағыттарды айқындап, өңдеу өнеркәсібімен айналысатын кәсіпорындар санын арттыру, жұмыс орындарын құру өзекті мәселе. Бұл тұрғыда облыстың инвестициялық портфелінде 2026 жылға дейін 2,5 триллион қаражатқа 70 жобаны жүзеге асыру арқылы қосымша 6 мың жұмыс орнын ашу жоспарланып отыр. Былтыр облыс экономикасына 75 миллиард теңгеден астам инвестиция тартылды. Нәтижесінде 13 кәсіпорын іске қосылып, 550 жаңа жұмыс орны ашылды. Биыл жыл соңына дейін 19 жобаны іске қосуды көздеп отырмыз, – деді облыс әкімі. Өз кезегінде Парламент Сенатының депутаттары облысқа жұмыс сапарлары аясында бірқатар нысанның жағдайымен, өңірдің әлеуметтік-экономикалық әлеуеті мен өндірістік дамуымен танысатындықтарын жеткізді. 

– «Өндірістің ахуалын қалай арттырамыз?» деген сұрақ Парламент Сенаты отырысында сан мәрте көтеріліп, Комитет жұмысының күн тәртібінен түспей келеді. Біздің өңірлерге жұмыс сапарларымыз аясында да басты назарға алатынымыз осы мәселе. Облыстың экономикалық тынысын аңдап, ондағы қордаланған мәселелермен танысу арқылы заң жобаларына қандай өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажеттігін екшеп, түйткілдің түйінін тарқатуға ықпал етуді басты мақсат тұтып отырмыз, – деді Серік Жаманқұлұлы. 

Кездесу соңында облыс әкімі халық қалаулыларының жұмысына сәттілік тілеп, өңірдің ауылшаруашылығы, өнеркәсіп саласында жаңа инновациялық технологияларға негізделген жобаларды жүзеге асыруда бірлескен жұмыстар нәтижелі болатынына сенім білдірді.Бұдан кейін сенаторлар «Қазфосфат» жауапкершілігі шектеулі серіктестігіне қарасты «Минералды тыңайтқыштар зауытына» барды. Зауыттың тыныс-тіршілігіне қаныққан халық қалаулылары кәсіпорын басшыларымен бірге арнайы жиын өткізіп, ұсыныс-тілектеріне құлақ түрді. Өндіріс орнының ұжымымен кездесуде Серік Шайдаров сөз алып, басқосудың маңыздылығына тоқталды.

– Біздің облысқа жұмыс сапарымыз аясында алдымызға қойған негізгі міндеттердің бірі – өңдеу өнеркәсібінің қарқынын көріп, салада туындаған мәселелермен танысып, шешуге күш салу. Ірі өндіріс орындарында қандай сұрақтар туындап жатқанынан хабардар бола отырып, сіздерді заңдағы өзгерістермен таныстырып, қандай заңдар қабылдау керектігін талқылайық деп келдік. 
Өндірісті дамыту, өнімді қайта өңдеу, халықты жұмыспен қамту, жаңа жұмыс орындарын ашу – күн тәртібінен түспейтін мәселе. Бүгін сіздерді тыңдау үшін келгендіктен қандай мәселе бар, ортаға салыңыздар, – деді Серік Жаманқұлұлы. 

Мұнан соң «Қазфосфат» жауапкершілігі шектеулі бас директорының орынбасары Еркін Сариев сөз алып, жұмысшыларға жасалып жатқан әлеуметтік қолдауларға тоқталды.
– Компанияда барлық филиалдарын қосқанда 7 500 адам жұмыс істейді. Кәсіпорында 2021 жылдан бастап жалақы 100 пайызға көтерілді. Былтыр жұмысшылардың айлықақысына 80 мың теңге қосылса, 2024 жылдың 1 мамырынан бастап жалақы 20 пайызға көбейді. Маусымда тағы 10 пайызға көтеріледі. 2021 жылдары орташа жалақы көлемі 70 мың теңгені құраса, қазір орташа айлықақы 350-400 мың теңге көлемінде. Қызметкерлерге бұдан өзге де тиісті әлеуметтік көмектер көрсетілуде. Мысалы, Қаратау қаласында 72 пәтерлі тұрғын үй салынып, жұмысшыларға тегін пайдалануға берілді. Биыл Жаңатас қаласынан 326 пәтерлі тұрғын үйдің құрылысы басталады. Жобалық-сметалық құжаттарының барлығы дайын, бірақ қаражат мәселесіне байланысты келесі жылға қалу қаупі бар. Сондай-ақ жұмысшылардың ыстық тамақпен қамтылуы, атаулы әлеуметтік көмек төленуі, ем алуы да назардан тыс қалған емес, – деді Е.Сариев.

Басқосуда «Қазфосфат» ЖШС «Минералды тыңайтқыштар зауытының» директоры Альберт Юн бірқатар өзекті мәселені ортаға салды. 
– Өндіріс орны үшін 2021-2022 жылдар өте өнімді кезең болды. Сол жылдары әлемдік нарықта аммафостың бағасы 1000 АҚШ доллары шамасында болды. Осылайша зауыт өз шығынын жауып жатты. Өткен жылдан бері бірқатар қиындықтарға тап болдық. Біріншіден, өнімнің әлемдік нарықтағы құны арзандай бастады. Екіншіден, күкірт қышқылы тапшылығы пайда болып, тығырыққа тірелдік. Негізі елімізде күкірт қышқылының тапшылығы 2022 жылдан бері байқалды. Сондықтан күкірт қышқылын пайдаланатын өзге де өндіріс ошақтарының арасында бәсекелестік пайда болып, сәйкесінше күкірт қышқылының нарықтағы бағасы өсті. Ал күкірт қышқылын жоғары бағамен сатып алған бізге тиімсіз, қалтамызға ауыр соғады. Сол сияқты 2022 жылдан бері газ тұтыну, көгілдір отынның бағасы бойынша да қиындықтар туындады. 

Келесі өзекті мәселенің бірі фосфогипс үйінділеріне қатысты. Қазір фосфогипс үйінділерін төгетін заңды орындар толып тұр, олардың көлемі мен биіктігі жыл өткен сайын ұлғайып келеді. Жақында облыстық экология департаменті жоспардан тыс тексеріс жүргізіп, нәтижесінде фосфогипс қалдықтары рұқсат етілген көлемнен асып кеткендігі анықталды. Егер мәселені шешпесек, 7 мыңнан астам жұмысшы өз нәпақасын тауып отырған зауыттың жабылып қалуы мүмкін. Департамент қалдықтарды жоюға қатысты тапсырмалар беріп, үйінділерді жоюды талап етіп отыр. Өз есебімізше, біз қалдықтарды тиісті мөлшерден асырған жоқпыз, бірақ жағдай расында да мәз емес. Мәселені шешуге қатысты облыс әкімдігімен талқылауға ұсынылған нақты 4 шешім тұр. Біріншіден, үйінді орнының биіктігін арттыру керек. Ұсынысымыз ҚР Экология және табиғи ресурстар министрлігінің Экологиялық реттеу және бақылау комитетінің қарауында жатыр. Екіншіден, облыс әкімінен фосфогипс үйінділерін төгу үшін қосымша 18 гектар жер сұрап жатырмыз. Үшіншіден, кәсіпорынның өзіне тиесілі заңды 28 гектар жерінің нысаналы мақсатын өзгертіп, мәселені шешкенге дейін фосфогипс қалдықтарын төгуге пайдалана тұрсақ дейміз.

Алайда облыстық экология департаменті өзі рұқсатын бермейінше жерді пайдалана алмаймыз. Төртіншіден, фосфогипс қалдықтарын жоюға ықпал ететін нысанның құрылысын жүргізуді қолға алу керек. Кәсіпорынның технологиясы да жылдан-жылға тозуда. Алайда қолдан келер қайран болмай тұр. Өйткені минералды тыңайтқыштың бағасын өсіре алмаймыз, – дейді А.Юн.Кәсіпорын басшысының сөзін «Қазфосфат» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің экологі Арман Қарағалиев толықтырып өтті.

– Фосфогипс қалдығының қоры бүгінгі күні 17 миллион тоннадан асады. Салық кодексіне сай экологияға тиген залал үшін салық төлеп отырмыз. Қазіргі таңда біз төлеп отырған салықтың облыстық мәслихатпен келісілген бағасы 1,06 айлық есептік көрсеткіш көлемінде. Салық көлемі келесі жылдан бастап тағы өседі. Бұл жағдай бізге өте тиімсіз болғалы тұр. Салық құнын түсіру мәселесімен айналысып жатырмыз. Салықтан 10 жыл босатылатындай жол бар. Бірақ ол уақытта зауыт фосфогипсті жоюға арналған заманауи технология енгізу керек. Ол да бізге үлкен жауапкершілік. Фильтрлерді жаңартып, аспанға көтеріліп жатқан түтін көлемін азайту үшін тиісті жұмыстар атқарылуы қажет. Былайша айтқанда, бұл өзімізге үлкен жүктеме болады. 

Облыстық экология департаменті «жылына 1 миллион тонна фосфогипсті утилизация жасаңдар» деп талап қоюда. Бұл қиынға соғатын іс. Себебі ондай қаражатты жағдайымыз көтермейді. Қалдықтан құтылудың бірден-бір жолы – Қызылорда облысының Арал ауданындағы сортаң жерлерге тыңайтқыш ретінде шашу. Алайда қаражат, көлік мәселесі оған мүмкіндік бермейді. Біз жылына 200-300 мың тонна фосфогипсті ғана жоюға қауқарлымыз. Сондықтан өзімізге тиесілі 28 гектар аумақты пайдаланудан басқа жол көрмей тұрмыз. Алайда департамент заңда ол жерге тек зауыттың қосымша қоймаларын, мекемелерін, жабдықтарын орналастыруға болатыны ғана көрсетілгенін алға тартып, қалдықты төгуге тыйым салып отыр, – деді А.Қарағалиев.

«Қазфосфат» ЖШС бас директорының кеңесшісі Батырбек Құлекеев те аталған мәселеге қатысты ойын айтып, сенаторлардан қалдықтарды төгетін аумақты кеңейтуге көмек беруін сұрады. 
Десе де мәселенің шешілуі оңайға соқпайтын көрінеді. Себебі жергілікті әкімдік жер берген, бірақ оған рұқсат беруге ҚР Экология және табиғи ресурстар министрлігі талапқа сай болмағандықтан ұсынысты кері қайтарған. Сөйтсек, қала әкімдігі де бұл проблеманы шешуге аса ықыласты емес екен.

– Қалдық төгетін аумақты кеңейту мәселені түбегейлі шешпейді. Уақыт өте бұл мәселе тағы да пайда болады. «Қазфосфат» мәселенің уақытша шешімін іздеп отыр. Жыл санап облыс орталығының аумағы кеңеюде. Біз осы аумақтан 5 шақырым жерде жаңа ықшамаудан салып жатырмыз. Санитарлық аймақ болғандықтан тұрғындардың денсаулығы бірінші орында, – деді Тараз қаласының әкімі Бақытжан Орынбеков.

Сонымен қатар қала әкімі «Қазфосфат» басшылығы аймақтағы салық түсімі мен жұмыс орнын беруші ретіндегі әлеуетін пайдаланып, қорқытқысы келіп отырғанын да айтып қалды. Өндіріс орнында күрмеулі мәселе көп. Мұның бәрін ескерген сенаторлар проблеманы жан-жақты саралап, алдағы уақытта тиісті жерге жеткізетіндіктерін атап өтті.Бұдан кейін Сенат депутаттары «Имсталькон» ЖЗМК», ТаразКожОбувь», «Әулие-Ата Феникс» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктеріне барды.Ал кеше халық қалаулылары «Қарахан», «Айша-Бибі» кесенесі мен «Тектұрмас» этнотарихи орталығын аралады. 
Сарысу, Талас аудандарында орналасқан «ЕвроХим-Тыңайтқыш» және «Talas Investment Company» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерінің жұмысымен танысты.

Нұрым СЫРҒАБАЕВ,
Ақтоты ЖАҢАБАЙ