Соңғы жылдары еліміздің тұрғын үй саясатында ипотекалық несиенің түрлері жетілдіріліп, мемлекеттік қолдаулардың арқасында баспаналы болудың тиімділігі артып келеді. Бұл бірінші кезекте пәтерден пәтер жалдап, өзгенің босағасын тоздырып, үйсіз-күйсіз жүрген көптеген отандасымыздың басты қуанышы. «Баспана – бақыт шамы» деген осындайда айтылса керек. Бұрынырақта ипотекалық бағдарламаларды жүзеге асыруда екінші деңгейлі банктер көп тәуекелге бармай, тек Алматы мен Астана сынды ірі қалаларда ғана жүзеге асырып келсе, бұл күнде тұрғын үй несиесі арқылы еліміздің кез келген қаласынан баспана сатып алуға болады. Бұл мемлекеттің халыққа жасап отырған қамқорлығының жемісі. Бірнеше жылдан бері отандық ипотека нарығында коммерциялық кредиттердің үлесі біртіндеп өсіп келеді. Сарапшылар мұның себебін мемлекеттік қолдаудың қысқаруымен түсіндіріп отыр. Сарапшы қауым есепке алған осы жылдың соңғы жеті айында (ақпан-шілде) нарық ішінде берілген әрбір төртінші ипотекалық жаңа кредит коммерциялық сипатта болған. Мұндай мәліметті еліміздің ипотека нарығына шолу жасаған Қазақстан қаржыгерлері қауымдастығының (ҚҚҚ) талдау орталығы жария етті. Отандық ипотека нарығындағы негізгі тенденцияларға көңіл бөлген ҚҚҚ сарапшыларының айтуынша, қазір бұл нарықта беріліп жатқан кредит қарқынында екі таңбалы төмендеу сипаты бар. Бұл – «Отбасы банкінің» жеңілдетілген бағдарламалары бойынша пайыздық мөлшерлемелердің өсуі және кредит беру шарттарының өзгеруі аясында көрініс берген жағдай. Сондай-ақ осы жылы «7-20-25» бағдарламасының бюджетіне 100 миллиард теңгеге дейінгі шамада шектеу қойылғаны тағы белгілі, яғни тоқсанына 25 миллиард теңгеден. ҚҚҚ жария еткен мәліметке жүгінсек, биылғы қаңтар мен шілде аралығында ел бойынша жаңадан берілген ипотекалық кредиттер бойынша көрсеткіш 850 миллиард теңгені құраған. Бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 19,3 пайыз төмен немесе 205 миллиард теңге аз ауқым (былтырғы қаңтар-шілдеде 1,1 триллион теңге ипотекалық кредит берілген). Сонымен қатар сарапшы қауым отандық ипотека нарығында екінші деңгейдегі банктер (ЕДБ) ұсынып отырған коммерциялық бағдарламалардың үлесі артып келеді деген пікір айтады. Яғни өткен жылғы 9 пайызбен салыстырғанда биылғы көрсеткіш 25 пайыз деңгейіне жеткен. Аталған кезең аралығында «7-20-25» жеңілдетілген бағдарламасының жаңа кредит берудегі үлесі биыл І тоқсандағы 9,4 пайыздан ІІ тоқсанда 5,7 пайызға дейін құлдырап кеткен. «Қашанда жоғары сұранысқа ие жеңілдетілген ресурстардың шектеулі ауқымы – оларды тиімді етіп пайдалану міндетін өзекті ете түседі, бірақ барлық сұранысты қанағат ету мүмкін емес», дейді өз шолуында ҚҚҚ сарапшылары. Олар сондай-ақ жалпы отандық нарық бойынша ипотекалық қоржындағы ойыншылардың шоғырлану көрсеткішінде өзгеріс бар дегенді алға тартады. Егер бұрын қоржындағы үлес негізгі төрт ірі ойыншының арасында бөлінген болса, қазір мұндай ойыншылардың саны беске дейін ұлғайған. Сол сияқты қаржы шарттарының бірқатары күшейе түссе де нарық ішіндегі нақты мөлшерлемелер әлі де болса теріс сипатта («7-20-25» бойынша минус 7 пайыз, ал нарық бойынша минус 3,2 пайыз) деген сарапшылар өз кезегінде бұл – мемлекеттік бағдарламаларға деген қызығушылыққа дем беруде деп отыр. Ал қоржын сапасына сарапшы қауым «оң» деген баға береді: сапа жоғары деңгейде қалуда және оны қоржын ауқымының өсуімен де, қарыз алушыға қойылатын бастапқы жарнаға қатысты жоғары талаппен де түсіндіруге болады дейді. ҚҚҚ сарапшыларының айтуынша, 2020-2022 жылдары қарқындап өскен тұрғын үй бағасы бүгінде өзгеріске ұшырап, ел азаматтарының нақты табыс динамикасына жуықтап қалса керек, бұл – баспана нарығында әрі қарай жинақталуы ықтимал дисбалансты теңестіруге септік етуі тиіс. Бірақ баспананы жалға беру нарығындағы бағаның өсу қарқыны әлі де болса екі таңбалы деңгейде дейді олар. Сол себепті де бұл нарықты тездетіп «сұр аумақтан» шығару керек деп отыр сарапшы қауым (салық салу базасына енгізу деген тұрғыда). ҚҚҚ жария еткен мәліметке сай – номиналды жалақының өсуі аясында ипотекалық кредиттер бойынша төлемдер жалақының 50 пайызынан төмен деңгейде қалуда (ағымдағы көрсеткіш – 38 пайыз). Сарапшы мамандардың дерегінше, нарық ішіндегі тұрғын үй сату және сатып алу операциялары баспананы жақсарту мақсатында Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорынан алынған қаражат көлеміне сәйкес келеді деуге тұрарлық. Айта кетейік, осы жылдың 1 шілдесінен бастап қазақстандық зейнеткерлер өздері жинақтаған зейнетақы сомасын тұрмыс жағдайын жақсарту мақсатында толық ауқымда пайдалана алады. «Содан бері ел ішінде баспана сату және сатып алу көрсеткіштері өсе түскені байқалуда», дейді ҚҚҚ сарапшылары. Жалпы сарапшы қауымның айтуынша, отандық ипотека нарығы өзінің бұған дейінгі үйреншікті қалпына біртіндеп орала бастады деуге толық негіз бар. Әсіресе қазір жеңілдетілген бағдарламаларды қысқарту үрдісі жалғасып жатқанын ескерсек. Мысалға, «Баспана Хит», «Орда» бағдарламалары тоқтатылды, ал «7-20-25» бойынша қаржыландыру барысында жылына 100 миллиард теңгеге дейін шектеу бар. Сәйкесінше осы жылы жаңа кредит беру көрсеткішінің екі таңбалы деңгейде қысқаруы – заңды құбылыс, әсіресе «Отбасы банкі» сынды нарық ішіндегі ірі ойыншы пайыздық мөлшерлемені көтеріп, кредит беру талаптарын күшейте түскенін ескерсек. «Жеңілдетілген ресурстарға деген сұраныс қашанда жоғары, бірақ олардың ауқымы шектеулі. Содан да оларды тиімді етіп пайдалану міндеті қай кезеңде болмасын өзекті. Бәлкім, бұл арада қолданыста бар жеңілдетілген қаржыландыруды әлеуметтік инфрақұрылымды жақсартуға бағыттаған дұрыс болар (мектеп, аурухана, балабақша салу дегендей). Мысалы, жеңілдетілген автокредит (қаражат аздаған адамның автокөлік сатып алуына емес, автобус парктерін жаңартуға жұмсалатын болады)», деп түсіндіреді ҚҚҚ сарапшылар. Әрине, мұндай жағдайда коммерциялық ипотеканың қалыпқа келе бастауы «күтпеген жағдай» болмаса керек. Керісінше бұл – ипотека нарығы үшін «үйреншікті көрініс» деуге тұрарлық. Сарапшы қауымның айтуынша, қазір нарық ішіндегі ипотекалық жаңа кредиттердің әрбір төртіншісі ЕДБ ұсынып отырған коммерциялық ипотека бағдарламасына сай келеді. Олардың айтуынша, ипотекалық кредиттердің жалпы қоржынында «Отбасы банкі» үлесінің өсуі тоқтады (қазіргі үлесі – 59 пайыз). Нарық бойынша «оң құбылыс» деп сарапшы қауым баспана бағасының ел азаматтарының нақты табыс динамикасына жақындай түскенін мысал етеді. Әлбетте, бұл нарық ішінде қалыптасып, жиналуы мүмкін іркіліс, кептеліс жағдайлардың алдын алуға септік етуі тиіс. «Әйтсе де баспананы жалға беру нарығында баға атаулы әлі де болса екі таңбалы деңгейде, бұл нарықты «тасадан» шығаруға дұрыстап мән беру керек, әсіресе дәл қазір – ел Үкіметі салық базасын кеңейту мәселесін қарастырып жатқан тұста», дейді ҚҚҚ сарапшылары. Сонымен қатар олар, жалпылай алғанда, биыл шілде-тамыз айларында баспана сату және сатып алу нарығындағы мәміле көрсеткіштері біршама жандана түсті дегенді алға тартады. Бұған көп жағдайда зейнеткерлерге баспана жағдайын жақсарту үшін зейтетақы қорындағы жинағын толық пайдалану құқы септік етсе керек. ҚҚҚ дерегінше, бұл мақсатта осы жылдың маусымында 10 миллиард теңге, ал шілдесінде 30 миллиард теңге алынған көрінеді. Жасұлан БАҚЫТБЕКҰЛЫ