Қазіргі қоғамдағы адамдарды мазалайтын өзекті мәселелердің бірі – семіздік және оны болдырмау. Семіздік – дене салмағының өсуімен, дененің әр жерінде май жиналуымен жүретін май алмасуының бұзылуымен кейіннен асқынуға алып келетін қиын созылмалы бұзылыс, яғни ауру десек те болады. Дене майының белгілі бір мөлшері энергияны, жылу оқшаулауды, амортизацияны және басқа функцияларды сақтауы қажет. Бірақ оның шамадан тыс артықшылығы денсаулыққа едәуір әсер етеді.
Әртүрлі мемлекеттерде жүргізілген көптеген зерттеулердің нәтижесіне байланысты, семіздікті маңызды медико-әлеуметтік мәселе ретінде қарайды. Семіздік АҚШ-та эпидемиялық деңгейге жетті. Ересектердің үштен екісінен астамы артық салмақпен немесе семіздікпен ауырады, ал америкалықтардың үштен бірі семіздікке шалдыққан. Балалардағы семіздіктің таралуы айтарлықтай өсті. Сондай-ақ бүкіл әлемде семіздік тез өсуде. Семіздікпен ауыру 1991-1998 жылдар аралығында екі есеге жуық өсті. 2015 жылы АҚШ-та ересектердің шамамен 40 пайызы семіздікке шалдыққан. Ал қазіргі көрсеткіштер одан кем емес. Семіздік көптеген дамыған елдердің тұрғындары үшін пандемияға айналып барады десек қателеспейміз. Айналаңызға бір сәт зер салып қараңызшы, көшедегі қанша адам семіздік дертіне шалдығып, дем алуы тарылып, буындары қисайып, аяқтарының көктамырлары шодырайып, жүрісі баяулап, өз салмағын көтере алмай жүр? Идеал, бойы сымбатты кісілерді кездестіру уақыт өткен сайын қиындап барады.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) мәліметтері бойынша, соңғы 20 жылда адамдар арасында артық салмақ саны үш есе өсті. Әсіресе жас балалар арасында семіздіктің тез таралып бара жатқаны қоғамды толғандырады. Артық килограмдар әрдайым тек дене бітімін ғана бұзбай, қант диабеті, артериалдық қан қысымын жоғарылатуға, аяқ көктамырлардың кеңеюіне (варикоз тамырларының кеңеюіне), атеросклерозға, артроз-артритке, остеохондрозға, жүрек ауруларына және басқа да ауыр дертке әкеледі. Сөйтіп адамның өмір сүру жасын едәуір қысқарта түседі, тіпті кейде мүгедектікке алып барады.
Теориялық жағынан кез келген адам семіздікке ұшырайды. Бірақ семіздікке шалдығу қаупі жоғары және басқаларға қарағанда ауыр өтетін адамдар тобы бар. Олардың ішінде:
- тұқым қуалаушылық жолымен берілуі мүмкін ата-анасының, туыстарының біреуі немесе екеуі де дене салмағының жоғарылауымен зардап шегетін адамдар;
- аз қозғалысты өмір сүру салтын ұстанатындар;
- тез дайын болатын өнімдерді шамадан тыс қабылдау ( фаст-фудтар, тез әзірленетін кеспелер, гамбургер, донер және т.б.);
- эндокриндік жүйенің, асқазан-ішек жолдарының ауруларынан зардап шегетіндер;
- дене салмағының жоғарылауы әсерінен асқынатын аурулардан зардап шегетіндер (гипертония, жүрек тің ишемиялық ауруы, тыныс алу жетіспеушілігі бар өкпе ауруы);
- кәсіби немесе тұрмыстық себептерге байл анысты тұрақты күйзеліске ұшырағандар;
- белгілі бір өмірлік немесе физиологиялық кезеңдегі адамдар (жүктілік, лактация, менопауза, кәрілік);
- семіздікке алып келетін гормондық, психотропты препараттарды, контрацептивтерді қабылдауға мәжбүр адамдар;
Семіздіктің ең көп тараған себептері – шамадан тыс тамақтану мен физикалық әрекетсіздік. Физикалық әрекетсіздік. Отырықшы адамдар белсенді адамдарға қарағанда аз калория жұмсайды. Ұлттық денсаулық және тамақтану емтиханы (NHANES) физикалық белсенділік пен екі жыныстағы дене салмағының жоғарылауы арасындағы күшті корреляцияны көрсетті.
Физикалық әрекетсіздік. Отырықшы адамдар белсенді адамдарға қарағанда аз калория жұмсайды. Ұлттық денсаулық және тамақтану емтиханы (NHANES) физикалық белсенділік пен екі жыныстағы дене салмағының жоғарылауы арасындағы күшті корреляцияны көрсетті.
Артық тамақтану. Артық тамақтану салмақтың өсуіне әкеледі, әсіресе егер тағам құрамында май көп болса. Май немесе қант мөлшері жоғары тағамдар (мысалы, фастфуд, қуырылған тағамдар мен тәттілер) жоғары энергия тығыздығына ие (аз мөлшерде калориялы тағамдар). Эпидемиол огиялық зерттеулер көрсеткендей, майдың көп мөлшері диетаның жоғарылауына ықпал етеді.
Генетика. Егер ата-анасының біреуі немесе екеуі де семіздікке ұшыраса, адам семіздікке шалдығады. Генетика майды реттеуге қатысатын гормондарға да әсер етеді. Мысалы, семіздіктің бір генетикалық себебі – лептин жетіспеушілігі. Лептин – бұл май жасушаларында және плацентада түзілетін гормон. Лептин дене салмағының қоры тым жоғары болған кезде миды аз жеуге сигнал беру арқылы салмақты бақылайды. Егер қандай да бір себептермен денеде лептин жеткілікті мөлшерде өндірілмесе немесе лептин миға аз тамақтану туралы сигнал бере алмаса, онда бұл бақылау жоғалады және семіздік пайда болады. Семіздікке қарсы ем ретінде лептин алмастырудың рөлі зерттелуде.
Қарапайым көмірсуларға бай диета. Көмірсулардың салмақ қосудағы рөлі анық емес. Көмірсулар қандағы глюкоза деңгейін жоғарылатады, бұл ұйқы безінің инсулин шығаруын ынталандырады, ал инсулин майлы тіндердің өсуіне ықпал етеді және салмақ қосуы мүмкін. Кейбір ғалымдар инсулиннің жоғары шығарылуы салмақтың өсуіне ықпал етеді деп санайды.
Тамақтану жиілігі. Тамақтану жиілігі мен салмақ арасындағы байланыс біршама даулы. Артық салмақпен ауыратындар қалыпты салмағы бар адамдарға қарағанда жиі тамақтанатыны туралы көптеген мәліметтер бар. Ғалымдар байқағандай, күніне төрт-бес рет аз мөлшерде тамақтанатын адамдарда жиі холестерин деңгейі төмен немесе тұрақты қандағы қант деңгейі аз тамақтанатын адамдарға қарағанда (күніне екі немесе үш рет үлкен мөлшерде) болады. Мүмкін болатын түсініктемелердің бірі - кішкене жиі тамақтану инсулиннің тұрақты деңгейін шығарады, ал үлкен тамақтану тамақтан кейін инсулиннің көп мөлшерін шығарады. Дәрілер. Артық салмаққа байланысты дәрі-дәрмектерге кейбір антидепрессанттар (депрессияны емдеуге қолданылатын дәрі-дәрмектер), антиконвульсанттар және вальпроат (Депакон, Депакен) сияқты ұстамаларды бақылауда қолданылатын дәрілер), қант диабетіне қарсы кейбір дәрілер жатады. Кейбір гипертензияға қарсы препараттар мен антигистаминдер салмақ қосады. Дәрі-дәрмектің артық салмақ алуының себебі әр дәріге байланысты. Егер бұл сізді алаңдатып отырса, сіз дәрі-дәрмектерді қолдануды тоқтатпай, дәрігермен талқылауыңыз керек, себебі бұл ауыр зардаптарға әкелуі мүмкін. Психологиялық факторлар. Кейбір адамдар үшін эмоциялар тамақтану әдеттеріне әсер етеді. Көптеген адамдар жалығу, қайғы, күйзеліс немесе ашулану сияқты эмоцияларға жауап ретінде шамадан тыс тағам жейді. Артық салмақпен қалыпты жағдайдан 3-4 килоға өскеннен-ақ алдын алмаса болмайды. Жеген тамақ қуатпен тең болуы тиіс. Дене салмағы өсіп бара жатса, жеңіл тамақтарға көшу, не болмаса белсенді физикалық әрекет арқылы шығарылатын қуаттың мөлшерін көбейту керек. Тағамның қуатын май мен көмірсуының есебінен азайтқан жөн.
Белоктар тағамның алмастыруға болмайтын бөлігі болғандықтан оларды азайтпаған жөн. Ет және сүт өнімдерін, малдың майын, тәттілерді, нан, ботқа және картопты аса көп қолданбаған жөн. Тәбетті күшейтетін дәмдеуіштер мен ащы нәрселерді де шектеп, тұзды өте аз мөлшерде пайдалану керек. Өйткені тұз тәнде су жинайды. Қара нан немесе ірі тартылған ұннан жасалған тоқаш жеу керек. Майсыз ет, балық, майы алынған қатық, сүт, сондай-ақ көкөністердің барлық түрін қолдануға болады. Тамақтану тәртібі қатаң сақталуы тиіс. «Таңертеңгілік асты өзің же, түскі асты досыңмен бөліс, ал кешкі асты дұшпаныңа бер» деген орыс халқының сөзі бар. Сол айтқандай, ұйықтар алдында тоя тамақ жеуге болмайды. Өйткені ол семіздікке алып келеді. Өзіңіз ойлап көріңізші, тамақтанғаннан 2-3 сағаттан кейін тағамдық заттар белсенді түрде сіңіріле бастайды. Біз ұйқыда жатқандықтан олар бұлшық ет қуатына жұмсаудың орнына семіздік қоймасына біртіндеп жинала береді. Әдетте, семіздікке бейім жандардың тәбеті күшті болады. Оның тамақтану санын көбейту жолымен азайтқан жөн. Таңертеңгілік немесе түскі астан соң алма жұмсау керек. Әрине, сіз еріксіз істей алмайсыз. Егер пациенттің күш-жігеріне қарамастан диета терапиясы мен спорттық тәсілдер көмек бермесе, дәрігердің кеңесі бойынша семіздікке арналған дәрі-дәрмек тағайындайды.
Ал енді осы айтылған кеңестерден қайран болмаса қайтпек керек? Онда дәрігерге көрінген жөн. Дәрігер науқастың жеке ерекшелігін ескере отырып, ем тағайындайды, әрі жүйелі түрде бақылап отырады. Қолданылатын препараттар асқазан калориясының тәбет пен мөлшерін азайтуға, сондай-ақ метаболизмді жеделдетуге бағытталған. Мұндай дәрі-дәрмектер рецепт бойынша ғана шығарылад ы және бірқатар жанама әсерлерге ие. Бұдан басқа, олар емделушінің бұрынғы өмір салтына оралса, қайта қабылдану кезеңінде ғана әрекет етеді. Өзіңізді-өзіңіз біреудің айтуымен, емшілердің к еңесімен, дәрігердің бақылауынсыз емдеу денсаулыққа қауіпті.
Ғалымдар семіздіктен келетін қауіпті түсінуде және осы маңызды аурудың дәрі-дәрмекпен емделуінде үлкен жетістіктерге жетті. Уақыт өте келе семіздікке қарсы жақсы, қауіпсіз және тиімдірек дәрі-дәрмектер жасалады. Бірақ қазіргі уақытта семіздіктің «сиқырлы емі» әлі жоқ. Майды жоғалтудың және оны ұстаудың ең жақсы және қауіпсіз әдісі – бұл дұрыс тамақтану мен тұрақты жаттығулар процесіне бейімделу. Дәрі-дәрмектер семіздіктен денсаулығына қауіп төндіретін дәрі-дәрмектердің ықтимал жанама әсерлерінен асып кететін емделушілер үшін диета мен жаттығуларға көмекші ретінде қарастырылуы қажет. Дәрі-дәрмектерді пациенттердің жағдайын білетін дәрігерлер тағайындауы керек. Дәрілік препараттар мен басқа да дәлелденбеген тиімділігі мен қауіпсіздігі бар «шөптік» препараттардан аулақ болған жөн.
Семіздік өмір сүру сапасын шектейтіндігін және өмір сүру ұзақтығын қысқартатынын естен шығармаңыз. Салауатты өмір қағидасын ұстап, семіздікке ұшырамаудың жолын іздегеніңіз жөн. Өз денсаулығыңызға әрдайым жауапкершілікпен қарағаныңыз абзал.
Толқын АЙМАХАНОВА, «Тараз-Болашақ» жоғары медициналық колледжінің оқытушысы
