Жолдау жүктеген міндеттердің нәтижесінде енді сала барынша цифрландырылып, жүйеге жаңа технология мен жасанды интеллект енгізіледі. Сондай-ақ әкімдер егіс алқаптарын барынша тиімді пайдалану ісін ұйымдастырып, су мәселесін реттеуге міндетті. Ғалымдар мен агро сала мамандарына да үлкен жауапкершілік жүгі артылды. Олар жаңа сұрыпты дақылдар түрін анықтап, оны жергілікті жағдайға бейімдеуі тиіс. Мәселен, өсімдік майы алынатын соя, мақсары, зығыр сияқты дақылдар ел ішінде де, шетелде де сұранысқа ие. Осы секілді нарықта жоғары сұранысқа ие басқа да өсімдіктердің бабы келтіріліп, аз шығынмен алынған мол өнім ауылшаруашылық саласының табысын еселеуі тиіс.

ҚР Президенті жанындағы Қазақстанның стратегиялық зерттеу институтындағы экономикалық саясатты талдау бөлімінің бас сарапшысы Әсел Әбеннің айтуынша, елімізде жердің құнарлылығын сақтап, суды ысырап қылмай, өнімді де үзбей алу үшін тұрақты егіншілік жүйесі қалыптасуы керек. Негізінде бұл «агроэкология» деп те аталатын көрінеді. Тұрақты егіншілікті қолданудың түпкі мақсаты – бүгінгі күннің де, келешектің де қажетіне жарайтын өнім өндіру ісін түбегейлі жолға қою. Нақты айтқанда, бір жылдық пайда үшін жердің барлық нәрін сығып алып, егіс алқабын жарамсыз күйде қалдыруға жол бермей, жыл сайын ойдағыдай өнім беретіндей егіс алқабын күтіп-баптау дәстүрге айналуы тиіс.

– Қазіргі заманғы ауылшаруашылығы климаттық өзгерістерден бастап тұтынушылардың сұраныстары мен технологиялық инновацияларға дейінгі көптеген факторлардың әсерінен терең трансформация кезеңіне өтуде. Азық-түлік жүйесі тұрақтылық пен инновациялық дамудың ажырамас шарттарына айналған жаһандық өзара байланысты экожүйе ретінде қабылдануда. Бүгінгі таңда әлемдегі агроазық-түлік секторының болашағын қалыптастыратын негізгі қиындықтарды да, жауап трендтерін де бөліп көрсетуге болады. Ең өзекті қиындықтардың бірі ретінде климаттың өзгеруі қала береді. Төтенше ауа райы құбылыстарының, яғни құрғақшылық, су тасқыны, температураның ауытқуы жиілігінің өсуі ауылшаруашылығы өндірісінің тұрақтылығына тікелей қауіп төндіреді. «McKinsey» зерттеуіне сәйкес, өткен жылы фермерлердің 41 пайызы ауа райының тәуекелдерін 2022 жылы 35 пайызбен салыстырғанда өз пайдасына басты қауіп деп атады Екінші сыни фактор – ресурстар бағасының өсуі. Оған түрлі тыңайтқыштар, өсімдіктерді қорғау құралдары және энергия көздері секілді мәселелер жатады. Агрохимияның қымбаттауы мен жеткізілімдердің тұрақсыздығы фермерлерді үнемді әрі экологиялық таза амалдарды қолдану жолын іздеуге итермелеп отыр. Сонымен қатар пандемиядан, геосаяси дағдарыстардан немесе табиғи апаттардан туындаған жаһандық логистикалық сәтсіздіктер тасымалдау тізбегін бұзады, нарықтарда тапшылық туғызады және азық-түлік бағасының құбылмалылығын арттырады. Аталған қиындықтарды еңсеру үшін бірқатар орнықты және технологиялық тәжірибелерді белсенді енгізу қажет. Соның бірі – дәл егіншілік. Дәл егіншілік дегеніміз – заманауи ауылшаруашылығын жүргізудің жаңа тәсілі. Мұнда фермерлер жердің жағдайын дәл білу үшін спутниктен алынған деректерді, арнайы сенсорларды, дрондарды және жасанды интеллект (ЖИ) алгоритмдерін пайдаланады. Мысалы, ЖИ әрбір алқапқа қанша тұқым себу керек, тыңайтқыш пен суды қай жерге көбірек беру тиімді екенін есептеп береді. Соның арқасында шығын азаяды, өнім көбейеді. Әлемде бұл бағытқа қызығушылық күннен-күнге артып келеді. 2024 жылы дәл егіншілік нарығының көлемі 10,5 миллиард АҚШ долларына жетті. Сарапшылардың болжамынша, 2025 жылдан 2034 жылға дейін бұл көрсеткіш жыл сайын орта есеппен 11,5 пайызға өсіп отырады. Қалпына келтіретін ауылшаруашылығы тәсілі жердің тоз-тозы шығуының алдын алады және құнарландырады. Бұл әдісте әртүрлі дақылдар егіледі, химия азайтылады, су мен энергия үнемделеді. Жасанды интеллект көмегімен топырақтағы өзгерістерді бақылауға, ауадағы зиянды көмірқышқыл газын азайтуға мүмкіндік туады. Яғни, бұл тәсіл табиғатты қорғауға қолайлы жағдай тудырып әрі өнімді молайтады. Ол топырақ құнарлылығын қалпына келтіруге, биоәртүрлілікті арттыруға және атмосферадан көміртекті сіңіруге бағытталған. Бұл тұрғыда топырақты минималды өңдеу әдістері, ауыспалы егіс, органикалық жабындау және агроорман шаруашылығы қолданылады. Сонымен қатар регенеративті ауылшаруашылығы нарығының қарқынды өсуі күтілуде. Ол алдағы бірнеше жылда 14,3 пайыз орташа жылдық өсу қарқынымен 2029 жылға қарай 17,41 миллиард долларға дейін өседі деп болжануда. Әлемде көптеген елдер бұл нарықтың климаттың өзгеруін азайту, топырақ құрамын жақсарту және азық-түлік қауіпсіздігін арттыру үшін маңыздылығын мойындайды. Интеллектуалды егіншілік деп те аталатын ауылшаруашылығындағы заттар интернеті (IoT) заманауи сенсорларды, құрылғыларды және бағдарламалық жаңашылдықтарды пайдалана отырып, дәстүрлі егіншілік үдерістерін түбегейлі өзгертеді. Бұл байланыс нақты уақыт режимінде деректерді жинауға және талдауға, сондай-ақ ауылшаруашылығы дақылдарын, малды және ауылшаруашылық жабдықтарын дәл мониторинг жүргізуге және бақылауға мүмкіндік береді. IoT технологиясын ауылшаруашылық робототехникасына енгізу шығындарды үнемдеуге және өнімділікті жақсартуға айтарлықтай мүмкіндіктер ашады, – дейді Әсел Әбен.

Сарапшының сөзіне сүйенсек, ауылшаруашылығына арналған IoT әлемдік нарығының көлемі 2024 жылы 28,65 миллиард АҚШ долларына бағаланыпты. Алдағы бес жыл ішінде орташа жылдық өсу қарқыны 10,5 пайыз өседі деп болжанған. Нарықтың өсуі ең алдымен автоматтандыруға деген сұраныстың артуына, операциялық тиімділікке деген қажеттілікке және дақылдарға дәл мониторинг жүргізу және басқаруға мүмкіндік беретін интеллектуалды егіншілік технологияларының өсуіне байланысты болса керек.

– Қалалық егіншіліктің бір артықшылығы гидропоникалық қондырғылардан тік фермаларға дейін, яғни ғимарат ішінде өндірісті оқшаулау және жаһандық жеткізілімге тәуелділікті азайту жолын ұсынады. Қалалық егіншілік нарығы қарқынды өсуді көрсетеді. 2024 жылы 159,92 миллиард доллардан ол орташа жылдық өсу қарқыны 8,9 болған кезде 2025 жылы 174,23 миллиард долларға дейін өсті. Бұл динамикаға бірқатар факторлар ықпал етті. Оның ішінде қала халқының өсуі, климаттық өзгерістердің салдары, экологиялық қиындықтар, жергілікті азық-түлік қозғалысының кеңеюі, мемлекеттік бағдарламалардың қолдауы, денсаулық пен ұтымды тамақтану мәселелеріне қызығушылықтың артуы секілді факторлар бар. Агроробототехника және процестерді автоматтандыру өнімділікті арттырады және агросектордағы жұмыс күшінің жетіспеушілігін шешеді. Әлемдік ауылшаруашылық робототехника нарығы 2023 жылы 13,4 миллиард доллардан 2033 жылға қарай 86,5 миллиард долларға дейін өсуі мүмкін. Тұрақты ауыл шаруашылығын дамыту бағытында институционалдық және тұтынушылық өзгерістер бірдей маңызды рөл атқарады. Экономиканы декарбонизациялауға бағытталған мемлекеттік бастамалар тұрақты тәжірибеге көшуді қолдайды. Бұл әсіресе Еуропалық жасыл курс бағдарламалары аясында айқындалып отыр. Сонымен қатар әлемде тұтынушылардың экологиялық таза өнімдерге сұранысы, жеткізу тізбегінің ашықтығы және жергілікті өндіріс қарқыны өсуде. Блокчейн және IoT технологиялары өндірушілер мен тұтынушыларға өнімнің егіс даласынан сөреге дейінгі жолдарын бақылауға мүмкіндік береді. Осылайша қазіргі заманғы ауыл шаруашылығы бұл жаһандық қиындықтар мен озық технологияның тоғысқан саласы. Агроазық-түлік жүйелерінің болашағы технологияларды біріктіру, экологиялық келеңсіздіктерді азайту және тез өзгеретін жағдайларға бейімделу қабілетімен анықталады. Дәл осы инновация мен жауапкершіліктің қиылысында жаңа аграрлық ландшафт қалыптасуда. Қазақстанда ауылшаруашылығы экономиканың басым салаларының бірі және айтарлықтай әлеуетке ие. Алайда 2024 жылы 13,3 пайыз жоғары өсу көрсеткішіне қарамастан, оның жалпы өнім көрсеткішіндегі үлесі 4 пайыз деңгейінде қалып отыр. Сонымен қатар Қазақстанның климаты жаһандық климатқа қарағанда екі есе жылдам жылынуда және 2050 жылға қарай еліміз су тапшылығы апатты мемлекеттер тізімінде болуы мүмкін. Бұған қоса, жердің деградациясы мен шөлейттену ел аумағының үштен екісіне қауіп төндіреді. Сондықтан ауылшаруашылығының тұрақты әдістерін енгізу алдағы онжылдықтар болашағында ұзақ мерзімді азық-түлік және су қауіпсіздігіне қол жеткізудің негізі болады. Қазіргі заманғы үрдістерді ескере отырып, агроөнеркәсіптік кешенді дамыту Қазақстанның ауылшаруашылығы саласы аясындағы прогресстің және оның ұзақ мерзімді өсуін қамтамасыз етудің қажетті шарты болып есептеледі, – дейді Ә.Әбен.

Облыс әкімдігі ауылшаруашылығы басқармасының басшысы Қайрат Көшенов те Президент Жолдауында көтерілген салаға инвестиция тарту ісі де ең өзекті мәселенің бірі екенін айтады. Оның айтуынша, қазіргі кезде ауылшаруашылығында жаңа жобаларды іске асыруға шетелдік және отандық инвесторларды көбірек тарту қажет. Өйткені қаражат құйылған жерде жаңа технология, соны бетбұрыс, қарқынды жұмыс, ерекше еңбек өнімділігі пайда болады. Аталған басқарма басшысының пайымынша, инвестиция ауылшаруашылығын жаңа деңгейге көтеретін басты тетіктің бірі.

– Мемлекет басшысы Қазақстан халқына арнаған Жолдауында ауылшаруашылығы бағытына ерекше тоқталды. Салаға инвестиция тарту, сондай-ақ агроөнеркәсіп кешеніндегі инвестициялық жобаларды іске асыру басты назарда. Бүгінгі күнге агроөнеркәсіп кешенінің негізгі капиталына 14 миллиард теңге инвестиция тартылып отыр. Атап айтсақ, тамақ өндірісінің негізгі капиталына 3,9 миллиард теңге (90,9 пайыз), ауылшаруашылығының негізгі капиталына 10,1 миллиард теңге (159,1 пайыз) құйылды. Агроөнеркәсіп кешенін дамыту шеңберінде облыс бойынша 2025-2027 жылдары 235 миллиард теңгеге 20 инвестициялық жоба іске асырылып, нәтижесінде 1 770 жұмыс орны құрылатын болады. Осы инвестициялық жобаларды іске асыру барысында «Агроөнеркәсіптік кешендегі жобаларға жеңілдетілген несие беру» бағдарламасының әлеуетін пайдалану өте маңызды. Ол – қазір барлық облыс қолданып жатқан Солтүстік Қазақстан облысының тәжірибесі. Мәселен, өткен 2024 жылы аталған бағдарлама аясында бюджеттен 8,5 миллиард теңге бөлініп, 15 инвестициялық жоба қаржыландырылды. Анығын айтсақ, республикалық бюджеттен 13 жобаға, жергілікті бюджеттен 2 жобаға қаржы жұмсалды. Әулиеата өңірінде агросаланы дамыту бағытында жүзеге асқан ауқымды жобалар ішінде сүт тауарлы фермалар ашу ерекше мәнге ие. Мәселен, «Момбек» шаруа қожалығы 612 басқа арналған заманауи сүт тауарлы ферманы салуды жоспарлап, оған 2 миллиард теңге қаржы бөлінді. «Азнур Агро» шаруа қожалығы да 400 басқа арналған ферма салуды қолға алған еді. Жоба құны – 1,3 миллиард теңге. «Нұрлыжай» шаруа қожалығы дәл осындай 400 басқа лайықталған сүт фермасын іске қосуға ниеттеніп, оған 700 миллион теңге жұмсалды. Ал «Қайсар» шаруа қожалығының 450 басқа арналған фермасына 339 миллион теңге бағытталды. Бұл жобалардың бәрі осы жылға дейін іске қосылады деп жоспарланған. Сондай-ақ көкөністі ұзақ уақыт сақтайтын қоймалар салу ісіне де көңіл бөлінуде. «Кәусар» шаруа қожалығының жобасы 100 миллион теңгеге бағаланып, 2024 жылы пайдалануға берілді. «TRZ Agro» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 995,2 миллион теңге қаржыға ірі көкөніс сақтау қоймасын тұрғызды. «ALIZA» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 500 миллион теңгеге, «Тараз-ЦементСтрой» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі де 500 миллион теңгеге көкөніс сақтау қоймаларын салуда. «Аймкүл» жеке кәсіпкерлігі былтыр 250 миллион теңгелік жобаны іске асырса, «Даму Сұрат» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 100 миллион теңгенің қоймасын осы жылы пайдалануға берді. Қайта өңдеу саласында да тың бастамалар бар. «Rich Gold» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі «Ауыл Береке» базарында алма шырынын өндіру жобасын 222 миллион теңгеге жүзеге асыруда. «Кемер Агро» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі тауық қиы мен қой жүнін терең өңдеп, тыңайтқыштар өндірісін ұйымдастыруды қолға алды. Бұл жобаға 193 миллион теңге қарастырылған. «Нұрлы жай» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі сүтті қайта өңдеуді жолға қойып, 400 миллион теңгелік зауыт салуда. Сонымен бірге балық шаруашылығына қажетті жем өндірісі де назардан тыс қалған жоқ. «NOMAD AQUA INVEST» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі балықтарға арналған жемшөп өндірісін ұйымдастыруды қолға алып, оған 150 миллион теңге бөлді. Одан бөлек, облыста су үнемдеу технологияларын енгізу бойынша бір жоба жүзеге асырылуда. Бұл бағыттағы бастама алдағы уақытта ауылшаруашылығы өнімдерін өндіру көлемін арттырумен бірге, суды тиімді пайдалануға жол ашады. Жалпы «Жетібай» шаруа қожалығының су үнемдеу қондырғысының құны 700 миллион теңгеге бағаланған. Ол осы жылы іске қосылады деп жоспарланған. Облыста жүзеге асырылып жатқан іргелі жобалардың барлығы ауылшаруашылығының әр саласын қамтыған. Жалпы өткен жылы қаржыландырылған жобалар алдағы уақытта жылдық сүт өндірісін 15 мың тоннаға немесе 6,5 пайызға ұлғайтуға, облыстағы қоймалардың сыйымдылығын 10 пайызға арттыруға мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде маусымаралық кезеңде бағаны тұрақтандыруға және жергілікті тұрғындарды тұрақты жұмыс орындарымен қамтуға ықпал етеді. Бағдарлама аясында осы жылға 11 миллиард теңге қаржы бөлу жоспарланып, бүгінгі күнге 3 миллиард теңгесі игерілді. Аталған қаржыға 2 көкөніс сақтау қоймасы, 3 ауылшаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорны, 1 сүт тауарлық ферма, 1 қой бордақылау алаңы жобалары қаржыландырылуда. Сондай-ақ Мемлекет басшысы Жолдауда ауылшаруашылығы өнімдерін тереңдете қайта өңдеу саласына да баса назар аударды. Бұл ретте өңірімізде қытайлық «Fufeng Group Ltd» компаниясы арқылы құны 350 миллион АҚШ долларын құрайтын қуаттылығы жылына 1 миллион тонна көлемінде жүгеріні қайта өңдеуге бағытталған зауыт құрылысы бүгінгі күні қарқынды жүргізілуде. Зауыт осы жылдың өзінде 250 мың тонна жүгеріні өңдеуге дайын екенін мәлімдеді. Жоба аясында 1 500 тұрақты жұмыс орны ашылады, құрылыс жұмыстары барысында 4 500 адам уақытша жұмыс орындарымен қамтылатын болады, – дейді Қайрат Есенұлы.

Әулиеата өңірі қант қызылшасын өсіруге ең қолайлы аймақтардың бірі. Өңір шаруаларының қант қызылшасын өндірудегі нақты әлеуеті жылына 1,5-2 миллион тоннаны құрайды екен. Қант қызылшасын өңдеу мәселесін шешу мақсатында қытайлық «Zhongkai Guoyuan (Anhui)» компаниясы құны 200 миллион АҚШ долларын құрайтын, жылдық қуаттылығы 1 миллион тонна болатын қант қызылшасын өңдейтін жоғары технологиялық зауыт салуды жоспарлап отыр екен. Бұл өз кезегінде жылына 130 мың тонна ақ қант, 72 мың тонна қызылша ұнын және 54 мың тонна патока өндіруге мүмкіндік беретін көрінеді. Құрылыс жұмыстары осы айда басталып, келесі жылы аяқталмақ.

– Қазақстан Республикасы Үкіметі тарапынан әр өңірге қажеттілігі мен әлеуетіне байланысты инвестициялық жобаларды іске асыру бойынша арнайы тапсырыс әзірленуде. Бұл ретте жеңілдетілген несие қаржылары басым бағытта осы жобаларға арналатын болады. Мемлекет басшысы өз Жолдауында малшаруашылығы бағытына ерекше көңіл бөлді. Өңірдің жалпы ауылшаруашылығы өнімінің 40 пайыздан астамы малшаруашылығына тиесілі. Бұл ретте ет өндірісін сапалы түрде арттыру басты назарда тұр. Мәселен, әлеуметтік маңызы бар тауарлар қатарына кіретін сиыр еті өндірісі өткен жылдың қорытындысымен 29,9 мың тоннаны құрап, өңір өзін-өзі 122,8 пайыздан аса қамтып отыр. Алайда бұл көлемнің тек 33 пайызы ғана ұйымдасқан шаруашылықтарда өндірілген. Сапалы ет өндірісін одан әрі дамыту мақсатында биылдан бастап мал бордақылау алаңдарының айналым қаражатын толықтыру мақсатында 5 пайыздық жылдық мөлшермен несиелендіру бағдарламасы іске қосылды. Бүгінгі күні 2 ірі шаруашылық 900 миллион теңге көлемінде несие рәсімдеуде. Одан бөлек асылтұқымды аналық бас сатып алуға қосымша 5 пайыз несие бағдарламасы әзірленуде. Жамбыл өңірінде қой еті өндірісі әлеуеті зор бағыттардың бірі саналады. Сәйкесінше өткен жылдың қорытындысымен 2 мың тоннаға жуық қой еті экспортталды. Бұл бағытты одан әрі дамытуымыз қажет. Осыған байланысты Меркі ауданында қуаттылығы кемінде 5 мың ұсақ малды құрайтын бордақылау алаңын қаржыландыру жоспарланған. Біз сүт өндірісін дамытуды да қолға алып отырмыз. Жоғарыда атап өткенімдей, сүт өндірісін арттыру мақсатында 4 инвестициялық жоба қаржыландырылып, бүгінгі күні құрылыс жұмыстары жүргізілуде. Биыл тағы бір жобаны қаржыландыру жоспарда бар. Құсшаруашылығы да қарқынды дамып келе жатқан салалардың бірі. «Әулие-ата Феникс» кәсіпорнының құс фабрикасының қуаттылығы 12 мың тоннаға жеткізілді. Сонымен қатар асылтұқымды тәуліктік балапандарға деген тәуелділікті жою мақсатында қуаттылығы жылына 10 миллион балапан бастырып шығаратын «Гәкку құс» ЖШС-нің асылтұқымды репродуктор жобасын іске асыру көзделуде. Байзақ ауданында орналасқан «Алель Агро» ЖШС-нің құс етін өндіруде жылдық қуаттылығы бүгінгі күнге 14 мың тоннаға дейін жеткізілді. Жыл соңына дейін аталған фабрикаларда 26 мың тонна ет өндіріліп, өткен жылмен салыстырғанда 25 пайызға артады деп күтілуде. Сол сияқты аталған компания тарапынан Жамбыл ауданында жылдық қуаттылығы 75 мың тоннаны құрайтын құс сою пунктінің құрылысы қарқынды жүруде. Бұл бағытта жұмыстар өз жалғасын тауып, алдағы 5 жылда құс еті өндірісі жыл сайын кемінде 55 мың тоннадан асады деп күтілуде. Жалпы қабылданып жатқан шаралардың нәтижесінде облысымыздың бірқатар өнімі экспортқа шығарылуда. Атап айтсақ, 2024 жылы 3,6 мың тонна сиыр еті, 1,8 мың тонна қой еті және 1 000 тонна құс еті, сол сияқты 610 тонна шұжық өнімдері Біріккен Араб Әмірліктері, Катар, Иран, Кувейт, Сауд Арабиясы және ТМД елдеріне экспортталды. Қорыта айтқанда, алдағы уақытта Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлының Жолдауында айтылған тапсырмаларды орындау үшін барлық шаралар қабылданатын болады, – дейді Қ.Көшенов.

Жолдау жүктеген міндеттер дер кезінде орындалып, өңірде қолға алынған жобалар сәтімен жүзеге асса ауылшаруашылығы саласы жаңа белеске көтерілетіні анық. Осы арқылы жергілікті өніммен ішкі нарықты қамтуға, сыртқы нарықты отандық өніммен жаулауға мүмкіндік мол.

Нұрым СЫРҒАБАЕВ