– Ошақты, Ойықтар арасында қыз алып, қыз беру дәстүрі еш қиындықсыз жүріп жатыр. Біздің Бестеректер және де басқа жақын рулас аталар арасында соңғы жылдары бірен-саран болса да өзара некелесу оқиғалары байқалуда. Ағайындар оған қалай қарайсыздар? Осы жағын анықтап алған дұрыс секілді. Әйтпесе қазіргі жастарымыздың арасында ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан ата-дәстүрімізді бұзып, беталды үйлену белең алып барады. Олары дұрыс бола ма, сірә? – деп бастады сөз басын төрге жақын отырған орта жастан асқан жігіт ағасы.

– «Ата-дәстүріміз» деп тас болып қатып қалған ешнәрсе жоқ. Жастардың бетін қайтарып, оған тыйым салуға болмайды. Ол – бұрынғы феодолизмнің жұрнағы, теріс ұғым, – деп қойып қалды ортамыздағы бір азамат қызбалыққа салынып.

– Жоқ! Мен оған мүлдем қарсымын. Онысыз да қазақ деген аз халықпыз. Жақын ағайындар өздерімен өздері қыз алысып, құда болып жатса не болғаны. Ол келер ұрпағымыздың азғындауына алып барады, тұқымымызды (қанымызды дегені болу керек – С.О.) бұзады. Кім не демесін, мен сондықтан ағайындар арасындағы некені қолдамаймын. Қарсымын! – деп өз ойын білдірді басқа бір қонақ.

– Қазақ салт-дәстүрге бай халық. Сол халқымыздың салт-дәстүрін келесі ұрпаққа бұзбай жеткізу – мына біздердің борышымыз. Жастарды үйлендіру, некеге тұрғызу мәселесіне ата-бабамыз үлкен жауапкершілікпен қараған. Болашақ ұрпағының денінің саулығын ойлап басқа рудың, басқа өңірдің бойжеткендеріне құда түскен. Барынша сол дәстүрді ұстануымыз керек, – деп пікір қосты төртінші кісі.

Сөйтіп, аяқ астынан жағдай шиеленісіп кетті. Көпшілік болғаннан кейін әркім өз ойын білдіріп жатты. Біреуі қызбалыққа салынып қолдаса, екіншісі салқынқандылықпен жоққа шығарып жатты. Пікірталас біраз уақытқа жалғасты. Ортақ шешімге келу қиындап бара жатты. Соны аңғарған саңлақ кісі бір кезде:

– Қазір уақыт өзгерді, заман өзгерді. Көп дүние қайта қаралып, өзгеріп жатыр. Сондықтан дәл қазір кесіп айту қиын. Бұл мәселені мына ортамызда отырған дәрігер-ғалымға тапсырайық. Жақын ағайындар арасындағы некеге қазіргі медицина қалай қарайды? Ол өзі дұрыс па? Төрелігін енді сол айтсын, – деп көптің көңілін маған аударды.

– Мен тура қазір кесіп мандырымды ешнәрсе сіздерге айта алмаймын. Бірақ жақын ағайындар арасындағы неке медицина тарапынан еш қолдау таппайтынын білемін. Генетика ғылымына жүгінсек, жас сәбилердің кембағал, кеміс, аурушаң болып дүниеге келуінің басты себептерінің бірі – жақын туыстар, ағайындар арасындағы неке. Мұндай бала ата-анасы үшін ауыр қасірет, қайғы. Сондықтан, ойлану керек, толғану керек, дәлел керек. Сіздердің сұрақтарыңызға жауапты газет арқылы беруге мұрсат етіңіздер. Бұл өзі меніңше көпті толғандырып жүрген сұрақ болуы керек, – деп өзіме міндеттеме алдым сол жерде.

Айтқан сөзімде тұрайын, әрі басқа оқырмандардың қаперінде жүрсін деген оймен осы мақаланы жазуды қолға алдым.

... Көпшілікке түсінікті болу үшін көтерілген мәселенің ғылыми жағына, оның негіздеріне көңіл аударалық. Біздің қазақ ежелден ұрпақ мәселесіне көп көңіл бөлген. Дүниеге дені сау ұрпақ келуін аңсап, армандаған. Ұл бала дүниеге келсе «Менің тірегім, менің ұрпағым, менің болашағым, өмірімнің жалғасы!» деп үлкен сенім артқан, оның батыл, ел қорғаны болатын ержірек-батыр болып өсуіне ықпал жасаған. Қыз баланы «жат жұрттық» демей үлбіретіп өсіріп, оның мәдениетті, инабатты, ізетті, тәрбиелі, биязы болып қалыптасуына ерекше мән берген.

Енді медициналық генетика туралы сөз қозғайық. Ол – адамда болатын түрлі тұқым қуалайтын ауруларды, оларға диагноз қоюдың және емдеудің жолдарын зерттейді. Бүкіл дүниежүзілік статистика бойынша дүниеге келіп жатқан сәбилердің шамамен 7-8 пайызы түрлі тұқым қуалайтын ауруларға шалдығады. Сондықтан сол ауруларды жан-жақты зерттеу, олардан алдын ала сақтандыру және емдеу жалпы адам генетикасының, соның ішінде медициналық генетиканың негізгі проблемасы болып табылады. Генетиканың бұл саласы бойынша зерттелетін келесі маңызды бір мәселе – адамда тұқым қуалайтын өзгерісті қандай факторлардың тудыратынын және адамзатты көптеген ауыр зардаптардан құтқару үшін оларға шара қолданудың жолдарын зерттеу. Медициналық генетиканың негізінде хромосомалардың өзгеруіне байланысты болатын бірнеше тұқым қуалайтын ауру анықталды. Олар хромосомалық арулар деп аталады. Ондай ауруларға Клайнфельтер, Шершевский-Тернер, Даун аурулары және тағы да басқа жатады.

Даун синдромы – өте жиі таралған аутосомалық ауру. Ол жаңа туған 700 баланың бірінде кездеседі. Бұл ауру үшін ақыл-ой мешеулігі, алақан дерматоглификациясының (қатпарлығының) өзгеруі және моңғолдық көз қиығы тән, осыған байланысты аурулар өзара ұқсас болады. Даун синдромына душар болғандардың өмірі қысқа болады. Олардың кейбіреулері жыныстық жетілу жасына дейін өмір сүруі мүмкін, бірақ олардың ұрпақ қалдыруы тым сирек болады. Аурулардың жасушаларында 47 хромосома орналасады (21 жұптың бір хромосомасы артық болады). Кейде аурудың хромосома жиынтығы 46 хромосомаға тең болады, бірақ мұнда 21 жұп хромосомасы артық және де оның біреуі қысқа иықтарымен қосылған D тобы хромосомасының бірінің қысқа иықтарымен қосылған (D/G гетеро зиготалы Робертсон транслокациясы). 21 хромосома бойынша трисомик (ұрпақтардың 4/5 бөлігі) спонтанды түсіктерде өледі. Туылғандардың 31,1 пайызы бір жасқа жетпей, 46,6 пайызы үшінші жылдың аяғында қайтыс болады. Олар респираторлық инфекцияларға, жүрек және рак ауруларына тез шалдығады. Клайнфельте ауруымен тек ер адамдар ауырады. Оның кариотипі – 2n = 47, XXY (трисомик).Оның белгісі – жыныс бездері дұрыс жетілмейді, ақылы кем болады және аяққолы шамадан тыс ұзын, денесіне сәйкес келмейді. Бұл аурудың болу себебі жыныстық хромосомаға бір Х-тың артық қосылуына байланысты. Ауру адамның хромосомаларының жалпы диплоидты жиынтығы – 47, жыныс хромосомасы – ХХУ. Дүниежүзілік санақ бойынша 1000 ер баланың екеуі осы аурумен ауыратындығы анықталды.

Шершевский-Тернер ауруы әйелдерде кездеседі. Мұнда жыныстық жағынан пісіп-жетілуі баяулайды, сондықтан бедеу болады, әрі бойы тапал келеді. Ақыл-есі кем, ашуланшақ, жұмысқа қабілеттілігі төмен болады. Аурудың хромосомаларының диплоидты жиынтығы – 45, жыныс хромосомасы біреу – ХО. Дүниежүзілік санақ бойынша 1000 қыздың төртеуі осы аурумен ауыратындығы дәлелденді. Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде бұл екі аурудың да гаметалардың даму барысында жынысты қхромосомалардың дұрыс ажырамауына байланысты болатындығы анықталды.

Сол сияқты хромосоманың артық қосылуына байланысты әйелдер арасында трисомия ауруы кездеседі. Жыныс хромосомасы – ХХХ, ал жалпы хромосомалардың саны – 47. Ауруды «алып әйел» деп атайды. Ауру белгілері – жыныстық жағынан пісіп-жетілуі баяулайды, ақыл-есі кем болады.

Артық У хромосоманың қосылуына байланысты жыныс хромосомалары ХУУ болып келетін ауру кездеседі. Оны «алып еркек» деп атайды. Бұл аурудың белгісі – адамның бойы шамадан тыс ұзын, әлсіз, жүйке жүйесінің дамуында үлкен кемістік болады.

Сол сияқты кейбір хромосомалық аурулар аутосомалардың дұрыс ажырамауына байланысты болады. Мысалы, Даун ауруының белгісі – адамның ақылы кем, бойы аласа, беті дөңгелек, көздері қысыңқы, әрі бір-біріне жақын орналасқан және кішкентай аузы үнемі жартылай ашық жүреді. Бұл ауру 21-ші хромосоманың екеу емес, үшеу болатындығына байланысты. Сонда ондай баланың барлық клеткаларында 46 хромосоманың орнына 47 хромосома болады.

Жоғарыда келтірілген басқа да тұқым қуалайтын аурулар туралы да жеке-жеке айтуға болады. Бұл аурулар көбінесе туыстар, жақын ағайындар арасында болған некеден пайда болатынын естеріңізге салғымыз келеді. Бұл дерттермен өмірге келген бала ата-анасына уайым-қайғына, ауыр қасіретке батыратыны белгілі. Кейде айрандай ұйыған отбасының шырқы бұзылып, ерлі-зайыптылар басқа түскен қиындыққа шыдай алмай (көбнесе еркектер жағы) ажырасып кететіндері де бар. Ойланыңызшы енді, екі жастың арасында пайда болған әлгі мүгедек баланы кім күтеді, кім асырайды, оның болашағы не болмақ? Ауыр сұрақ...

Тұқым қуалаушылықтың заңдылықтары тұрғысынан алғанда туыс адамдардың (немере, шөбере және тағы да басқа), бір атаның ұрпақтарының некелесуі дұрыс емес. Себебі, ондай адамдардың генотиптерінде ұқсастық болады. Ал тұқым қуалайтын аурулар мен түрлі кемістіктерді көбінесе рецессивті гендер анықтайтындығы белгілі. Олар тек рецессивті гомозигота жағдайында ғана білінеді. Туыстық некеде ондай мүмкіншілік мол болады. Сондықтан олардан туатын ұрпақта кемістік көп кездеседі. Керісінше туыс емес ерлі-зайыптыларда ондай жағдай өте сирек кездеседі және ұрпақтың тіршілік қабілеті жоғары болады. Себебі олар көбінесе гетерозиготалы жағдайда болатындықтан, Мендель заңына сәйкес ауру мен кемістікті анықтайтын рецессивті генді доминантты ген жеңіп кетеді. Біздің арғы ата-бабаларымыздан келе жатқан қалыптасқан дәстүр бойынша жеті атадан кейін ғана некелесуге рұқсат беріледі. Бұл біздің гендік қорымыздың мол әрі мықты болуына әсер етеді. Сондықтан мұндай дәстүрді сақтап отыруымыз қажет. Кейбір географиялық, әлеуметтік, экономикалық және тағы да басқа себептерге байланысты халықтың саны кеміп, оқшауланып қалады. Адамдардың ондай шағын популяциясында амалсыздан туыстық неке көбейеді. Соның салдарынан тұқым қуалайтын кемістіктер мен сәбилердің өлімі артады. Тіпті ондай халық бірте-бірте жер бетінен жойылып кетуі де мүмкін.

Осы күндері әлемнің генетик-ғалымдарын таңқалдырып отырған бір мәселе – қазақтың ұлттық генетикаға байланысты тарихи ұғымы. Қазақ халқының ертеден келе жатқан салт-дәстүрі бойынша 7 атаға дейін өзара, үйленіп, үй болып, түтін түтетуге тыйым салынған. Бұл ежелгі заңдылықтың соңғы кезге дейін сақталып отырғаны қуантады. Жалпы бұл дәстүр қазаққа қайдан келген?

Халық арасында сақталған аңыз бойынша, ХV ғасырда Қазақ хандығы орнап, оны Керей мен Жәнібек басқарғаны белгілі. Бірде Жәнібек ханның кеңесшісі Жиренше шешен қатты ауырып, төсек тартып қалады. Төңіректегі белгілі емшілер мен бақсылардың басын қосып, ем-дом жүргізеді. Бірақ, ешқандай ем қонбайды. Содан Өтебойдақ Тілеуқабылұлы деген білгір емші бар екенін біліп, соны шақыртады. Өтебойдақтың жүргізген емінен кейін Жиренше ауруынан айығып, дертінің беті қайтады. Жәнібек хан емші Өтебойдаққа риза болып, бірнеше сұрақ қояды. Соның бірі:

– Қандай ауруды емдеу қиын немесе дауа жоқ?

– Тұқым қуалайтын ауруды емдеу қиын.

– Оның алдын алуға бола ма?

– Болады. Жеті атаға дейін туыс адамдар қыз алыспау керек.

Жеті саны қазақ үшін қасиетті, киелі сан. Әз Жәнібек хан Өтебойдақ емшінің әлгі айтқан ақыл-уәжін дұрыс санап, қазақтардың жеті атаға дейін үйленуіне тыйым салыпты. Бұл жарлықты орындамай, жеті атаға жетпей үйленгендер өлім жазасына кесілсін деген қатал шешім шығарады. Міне, содан бері қанша жылдар өтсе де бұл жарлық қазақ халқы үшін бұлжытпай орындалатын заң болып қалыпты. Онысы орынды болған. Тұқым қулайтын аурулар қазақ халқы арасында бірен-саран болуы содан. Сол жарлықтың арқасында қазақтың қан тазалығы, ұрпақ саулығы сақталып келеді.

Әлем ғалымдары (тіпті, АҚШ, Ұлыбритания және тағы да басқа елдердің оқымыстары) қазақтың гендік (тұқым, тек, ұрпақ) заңдылықты сонау ерте кезден біліп, оны өмірлеріне енгізгеніне таңғалып, бір жұмбақ дүние ретінде қарауда. Міне, бұл – қазақ халқының әлем мойындаған бір даналығы.

Адамзат баласында қазақ ұлтынан басқа жұрттарда жеті атаға толмай қыз алыспау ұғымын кездестірмейміз. Көршілес қырғыз елінде төрт атадан кейін қыз алысып құдаласып, құдандалы бола береді. Ал Еуропалық ақсүйектерден шыққан кароль тұқымдары болса «тұқымымыз қараға қор болмасын» деп өзара бір атадан туған немерелес ағайындарды үйлендіре берген. Ал осы туыстас адамдардың қанынан жаратылған жандардың көбісі түрлі жазылмас дертпен ауырғаны тарихтан мәлім.

Ал Италия мемлекетінде бүгінде ұрпақтан-ұрпаққа берілетін тұқым қуалайтын аурулар туралы әрбір жанұяның компьютерге енгізілген арнайы ата-тек картасы жасалынады екен. Жастардың жанұя құруына осы картаға орай арнайы қағидалар бекітілген. Егер жанұя құратын қыз бен жігіттің біреуінің ата-тегінде қауіпті тұқым қуалайтын ауру болса, мұндай некеден балалардың ата-аналары үзілді-кесілді бас тартады екен. Осы қағиданың жүзеге асуына орай Италияда тұқым қуалайтын аурулардың саны төмен көрінеді.

Сол секілді қойымыз қоралас болмаса да, сырттай тілеулес ел Сауд Арабиясында туысқандардың бір-бірімен үйленуі қалыпты жағдай саналады. Ежелден солай. Әлемдегі өзге халықтармен салыстырғанда туысымен шаңырақ көтергендердің қарасы көп ел ретінде атағы шыққан Сауд Арабиясында осының кесірінен жас балғындар түрлі жүйке дертіне шалдыққан. Бұл келеңсіздікті саудиялықтардың өздері де мойындап отыр. Саудиялық невролог дәрігер Суад Ямани ел астанасында өткен балалардың жүйке ауруларына қатысты ХІІ конференцияда «Ауруын жасырған өледі» деген принципті ұстанып, осы сұмдықты жасырып-жаппай, жайып салды. Дәрігердің сөзіне қарағанда, ағайынды ерлі-зайыптылардан туған баланың дертін алғашқыда анықтау қиынға соғатын көрінеді. Өйткені, ондай некеден өмірге келген сәбидің бойындағы дерт атадан балаға беріліп, тұқым-тек қуалайды. Мұндай жұптардан дүние есігін ашқан нәрестелердің бойындағы жүйке дерті әлемнің кез келген түкпірінде кездесетін көрінеді. Ең қиыны, оның бірыңғай емі жоқ. Дәрігердің тағы бір келтірген дәйегі бойынша жүйке дерті тұқым қуалайды әрі аяғы ауыр әйелдердің жөнді күтінбеуі де құрсағындағы шарананың денсаулығына зиянын тигізеді. Аталмыш конференцияға Азия мен Океания елдерінен осы саланың мамандары мен білгірлері қатысқанын айта кету керек.

Жалпы адамда кездесетін 5 000-нан астам генетикалық аурулар мен кемістіктердің қазіргі кезде 100-ден артығын ДНҚ – диагностикалық жолмен анықтауға болады. Енді бұрыннан белгілі тұқым қуалайтын аурулардың көпшілігін адам дамуының кез келген кезеңінде анықтап білу мүмкін болып отыр. Қазіргі гендік диагностика тұтасымен адам геномы құрылымын білумен тығыз байланысты. Егер ауруға қандай гендік мутацияның жауапты екендігі белгілі болса, онда оны аурудың алғашқы белгілері білінгенге дейін-ақ тестілеу арқылы анықтауға болады. Қазіргі күннің өзінде мысалы Жапонияда барлық жаңа туған сәбилер 11 генетикалық аурулар бойынша тестілеуден өтеді.

Дәрігер болғаннан кейін елді жиі аралаймыз, жай жүрмей халықтың әл-ауқатына көңіл аударып, денсаулық сақтау проблемалырын зерттеп, зерделеп жүреміз. Сонда бір аңғарғанымыз, бір ауылда қоныстанған ағайындар (дүнген, түрік, курд және тағы да басқа) арасында, әсіресе Қордай өңіріндегі Масансы, Сорбұлақ ауылдарында, Байзақ ауданының қалаға жақын ауылдарында ағайын-туысқандар арасындағы өзара неке жиі ұшырасады. Олардың отбасында туабіткен тұқым қуалайтын аурумен ауыратын балалар саны басқа өңірлермен салыстырғанда анағұрлым басым. Өкінішке қарай, бұл бағытта ол өңірлерде түбегейлі ғылыми зерттеулер, статистикалық сараптама әзірше жоқ. Жалпы қарапайым халық көп нәрсені, соның ішінде ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, тұқым қуалайтын аурулар жайлы, олардың пайда болу себептерін, медициналық генетика заңдылықтарын терең ұғып, біле бермейді. Сөйтеді де әлгідей ауыр халге душар болады, күйзеліске ұшырайды, қасірет көріп қиналады.

Ерте кезде Еуропа елдерінің арасында өздерін ақсүйек санайтын корольдар, патшалар мен императорлар, княздар мен графтар арасында өзара құда түсіп, балаларын үйлендіріп, қыздарын тұрмысқа беретін салт-дәстүр болғанын біз тарихтан жақсы білеміз. Уақыт көрсеткендей, бірте-бірте әлгілердің арасында сан түрлі тұқым қуалайтын аурулар көбейіп (мысалы, гемофилия ауруы, яғни қаны ұйымайтын дерт), қандарын бұзып, өмірлерін қысқартып, көпшілігін бақытсыз етті.

Қазақ халқы ежелден-ақ ата-баба дәстүрі бойынша жақын ағайындар, туыстар арасында құдалықтың жүрмейтінін жастардың құлағына сіңіріп, қатаң қадағалап, некеге тұруға табу қойған. Әлдебір себептермен бірең-саран орын алған оқиғалар бола қалған жағдайда, «ұятты оқиға, сүйегімізге таңба, ұрпағымызға қасірет» деп ұғынып, намыстанып, ағайын болып ақылдасып, олардың некесін бұздырған немесе басқаларға өнеге болмасын, тарамасын деген ниетпен ел білмейтін басқа бір аймаққа аластатқан. Ол екі жастың елінен теріс бата алғанмен тең болатын. Сондықтан, бірін-бірі білмейтін жас қыз бен жігіт кездесіп, танысқанда бірінші болып елін, руын сұрайтын болған. Егер бір рудан, бір атадан тараған ұрпақ болса екеуі біріне-бірі қарындас, аға болып, жақын бауыр тартып, құрметтеп, сыйласып өткен. Бұл дәстүр осы күнге дейін ұрпақтарымызға жалғасып, ата-аналарымыздың өсиеті бойынша сақталып келе жатқаны қуантады. Мұны ата-бабаларымыздың көрегендігі, зеректілігі, даналығы, болашақты болжауы деп ұққанымыз жөн. Аталар сөзі – даналар сөзі, ата-баба дәстүрі – әр қазақ азаматы құрметтейтін жазылмаған заң.

Білуімше кейінгі жылдары Өзбекстан мен Тәжікстан елдерінің басшылары жақын ағайындардың некеге тұрмауы байланысты арнайы заң шығарыпты. Бұл – өте құптарлық іс. Бұл – ұлт саулығын ойлау, ұлт болашағына деген қамқоршылық.

Кейде «Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар» деп, көп ата дәстүрімізді ескіліктің қалдығы деп қабылдап, оларды жоққа шығарып, қызылкеңірдектікке салынып, екі езуі көпіргенше дауласып көкитіндер бар. Дәрігер-ғалым ретінде менің айтарым, бұрынға ата-бабаларымыз болашақ ұрпақ мәселесін терең түсініп, кейінгілерге «жеті атаға дейін қыз алдырмаңдар!» деп кеткен өсиетті әрқашан жадымызда сақтап, оны әрдайым қолдағанымыз жөн. Сонда ғана тұқымымыз сау, қанымыз таза, ұрпақтарымыздың болашағы жарқын, бақытты да баянды болмақ.

Демек, болашақ ұрпағымыздың тағдырына немкетті, немқұрайды қарамайық. Жас ұрпақ – ұлтымыздың болашағы, еліміздің ертеңгі иесі. Ал оның он екі мүшесінің аман, денсаулығының мықты болуы қоғам үшін ерекше маңызды. Бұл тек дәрігерлерді ғана емес, халқымызды ойландыруы керек. Жас отбасын, олардан тарайтын ұрпақ денсаулығын қорғау ісінде бір-бірімізге түсіністікпен қараған жөн.

Өмірге дені сау ұрпақ әкелуге барлығымыз жауаптымыз. Сондықтан, некеге тұрар алдында аптықпай, асықпай, сабырлықпен барлығын таразылап, терең ойланып барып бұл мәселені шешкеніміз орынды. Әйтпесе, ертең өзек өртейтін өкінішке ұрынуымыз әбден мүмкін. Артымызда келе жатқан жастарға да бұл өсиет өмірлік сабақ болуы керек.

Сағындық ОРДАБЕКОВ,

медицина ғылымдарының

докторы, профессор,

Тараз қаласы