Ағаш егу – бір күндік науқан емес, ежелден бері ата-бабамыздың санасына сіңіп, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келе жатқан игі дәстүр. Қазақ халқы көгерген талды тек табиғаттың көркі ғана емес, жердің ырысы, елдің берекесі деп санаған. Бұл түсінік халқымыздың дүниетанымымен астасып қана қоймай, асыл дініміз Исламның да негізгі қағидаларымен үндесіп жатыр. Себебі ағаш отырғызу туралы Ислам дінінде көптеген насихаттар мен өнегелі өсиеттер айтылған.

Ардақты Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с) хадисінде: «Кiмде-кiмнiң қолында бiр ағаштың көшетi (тал шыбығы) болса, Қиямет басталып кетсе де қолындағы көшеттi (үлгеретiн шама болса) дереу отырғызсын» деп бұйырған. Сонымен қатар бізге жеткен деректер бойынша ардақты Пайғамбарымыздың көзін көрген Әбу Дәрда Дамаск қаласында жеміс көшетін отырғызып жатса, оны бiр кiсi көрiп: «Қартайып қалдыңыз ғой, мұны не үшін істеп жатырсыз?» деп сұрапты. Сонда Әбу Дәрда оған: «Асықпа, сабыр ет! Бізден бұрын келгендер көшеттер отырғызды, біз оны пайдаландық, жемісін жедік. Ендігі егу, өсіру кезегі – біздікі. Оны келесі ұрпақ пайдаланады және жемісін жейді. Мен Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с): «Қандай да бiр мұсылман ағаш отырғызса немесе егiн ексе, ол егiстiктен адамдар, жануарлар мен жәндіктер, құстар жесе, ол адам үшiн садақа болып есептеледi» дегенiн естiгем», деп жауап беріпті.

Исламда жасыл желек өсіру – садақа жасаудың бір түрі саналады. Себебі отырғызылған талдан адам да, құс та, жан-жануар да өз пайдасын көреді. Осындай сауапты істе бой көрсетіп, бар адамның қамын ойлап, ауылының айналасына ағаш отырғызып, көпшіліктің алғысын алып жүрген азаматтар қазір де аз емес. Мәселен Меркі ауданының тұрғыны Бақыт ақсақал ата жолын жалғап, ауылына талай көшет еккен екен.

– Ақарал ауылынан бастап Қостаған ауылының шетіне дейін созылған жолдың қос қапталындағы ағаштар кезінде ата-бабаларымыздың қолымен егілгені белгілі. Бұл жөнінде бала күнімде әкем жиі айтып отыратын. Әкем: «Жайқала өскен ағаш – жердің ырысы, халықтың берекесі. Көгерген талдың саясы мен шапағаты елге дариды, оған қамқорлық танытқан жұртшылыққа алғыс болып қайтады» деп жиі ескертетін. Алғашында бұл сөздердің астарына терең бойламасам да, уақыт өте келе шындыққа көз жеткіздім. Әкемнің жанында жүріп, өмірлік маңызы зор көптеген тағылымды өсиеттерге қанық болдым. Иә, ауылымыздың айналасына егілген бұл ағаштар жеміс бермегенімен, олардың ауыл көркін ажарландырып, жанға жылу сыйлайтыны сөзсіз. Басты жолдың екі жағын бойлай өскен талдардан бөлек, ауыл ішінде де түрлі ағаштар молынан кездеседі. Әсіресе, көлеңкесі мол қара тал, ақ қайың, сәнді сәмбі талдар ауылдың ажарын аша түседі. Сонымен қатар әр үйдің ауласында кем дегенде екі-үштен алма, өрік, шие, алша ағаштары жайқалып өсіп тұр. Бұл ағаштар тек көгалдандыру үшін ғана емес, ауыл тұрғындарына табиғи жеміс сыйлайды. Ата-бабаларымыздан мұра болып қалған осы жасыл желекті ұқыптылықпен күтіп-баптау кейінгі ұрпақтың басты міндеттерінің бірі деп білемін. Сол себепті менде немерелеріме тал егудің жақсылықтарын түсіндіріп, іспен де көрсетіп келемін, – дейді Бақыт Тұрғанбеков.

Иә, Бақыт ақсақал секілді әрбір азамат тал егіп, болашаққа мирас етіп қалдырса, қоршаған ортаның күйі әлдеқайда жақсарып қалар еді. Дегенмен ондай жандарды жоқ деуге де болмайды. Мойынқұм ауданының тұрғыны, саудагер Кеңесбек Сәттібаев он жылға жуық уақыттан бері жеміс ағаштарын отырғызумен айналысып келеді.

– Шаруашылығымды дамыта отырып 2024 жылы 150 түп алма ағашын және 60 түп алмұрт ағашын отырғыздым. Көшеттердің тамыр алып, өсу кезеңін мұқият бақылауда ұстау керек. Алма ағаштары үш жыл ішінде толық тамыр жайып, жеміс бере бастайды. Алайда, бұл кезеңде қауіпсіздік шараларын сақтамау және климаттық өзгерістердің әсері жеміс қалыптасу үрдісіне кері ықпал етуі мүмкін. Мәселен көктемнің соңында немесе жаздың басында болатын ауа райының құбылмалылығы, қатты жел, ұзаққа созылған жауын-шашын немесе кенеттен соққан үскірік алғашқы түйіндердің дамуын тежеп, олардың толыққанды жеміске айналуын бір жылға кейінге шегеруі ықтимал.  Сонымен қатар ағаштардың айналасындағы арамшөптерді жүйелі түрде отап тұрған жөн. Тамырға оттегі мен ылғалдың дұрыс жетуін қамтамасыз ету үшін топырақты қопсыту, ылғал дұрыс жетуі үшін су арналарын үнемі тазалап отыру қажет. Егер бұл жұмыстар дер кезінде жүргізілмесе, қоректік заттар арамшөптерге кетіп, көшеттердің өсу қарқыны баяулап, өнімділік деңгейі төмендейді. Міне осындай күрделі агротехникалық жұмыстарды атқара отырып, мен шағын бақ шаруашылығымды дамытып келемін. Сонымен қатар кешегі өткен бабаларымыздың «атадан мал қалғанша, тал қалсын» деген дәстүрін ұстанып келемін, – дейді Кеңесбек Бақтыбайұлы.

Расында «тал ексем болды, міндет орындалады» деп қарауға болмайды. Ағаш отырғызғаннан кейін оның күтіміне де аса мән берген абзал. «Қураған ағаш иілмейді» дегендей пайдасыз күйге түсіру, оған жасалған қиянат болып есептеледі. Сол себепті еккен шыбықтың тал болып өсуі үшін оны егу қағидаларын да меңгерген жөн.

«Байтақ» жасылдар партиясы облыстық филиалының төрағасы Серік Қойбақовтың айтуынша, ағаш отырғызу бірнеше маңызды кезеңдерден тұратын күрделі агротехникалық процесс.

– Ең алдымен көшеттерді топырақпен бірге полиэтиллен пакетімен орап сақтау олардың тамыр жүйесін сыртқы факторлардан қорғауға, ылғал мен қоректік заттардың сақталуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Отырғызу барысында көшетті пакетінен абайлап ажыратып, топырақ түйіршіктерін бұзбай, тамырына зақым келтірмей, алдын ала дайындалған шұңқырға орналастыру қажет. Шұңқырдың тереңдігі мен ені көшеттің түбіріне байланысты қазылады. Оны жерге отырғызбас бұрын топырақ құрылымын жақсарту мақсатында шұңқыр түбіне 3-4 жыл бойы ашық жатқан, толықтай шіріген тыңайтқыш, яғни қи салу керек. Бұл тыңайтқыш баяу ыдырап, топырақты қажетті минералдармен байытып, ағаштың алғашқы жылдардағы өсуіне оң әсер етеді. Бірақ балғын, толық шірімеген қи қолдануға болмайды. Өйткені ол көшеттің нәзік тамыр жүйесін күйдіріп, оның тіршілігін жойып жіберуі мүмкін. Көшетті шұңқырға орнатқаннан кейін айналасын құнарлы топырақпен мұқият толтырып, әр қабатын жеңіл нығыздап отыру керек. Бұл тамырлардың топырақпен тығыз байланысын қамтамасыз етеді, бос кеңістіктердің пайда болуына жол бермейді және көшеттің нық орналасуына көмектеседі. Көшетті отырғызу жұмыстары аяқталғаннан кейін оған молынан су құю қажет. Бұл суару тек ылғал беріп қана қоймай, топырақтың тығыздалуына және тамырдың жаңа ортаға тез бейімделуіне көмектеседі. Сонымен қатар суару кезінде топырақтың құнарлығы мен ылғал сақтау қабілеті анықталады. Егер су тез сіңіп кетсе, бұл жердің құрғақ әрі борпылдақ екенін көрсетеді, ал су ұзақ уақыт тұрып қалса, топырақтың сазды және тығыз екенінің белгісі. Осы ерекшеліктерге қарай болашақта суару мөлшері мен жиілігін реттеу қажет. Осылайша ағаш отырғызу жұмыстары тек көшетті шұңқырға көміп, суарумен шектелмейді. Бұл топырақ құрылымын ескере отырып, оның құнарлылығын арттыру, көшеттің бейімделуін қамтамасыз ету және тұрақты күтім жасауды талап ететін кешенді процесс, – дейді Серік Қойбақов.

«Жүз жылдығын ойлаған халық ағаш егеді» дегендей мемлекет тарапынан да жыл сайын ағаш отырғызу акциялары тұрақты түрде ұйымдастырылуда. Облыс әкімінің орынбасары Қанатбек Мәдібектің айтуынша, 2025 жылдың 15 наурыз бен 20 сәуірі аралығында облыс аумағында «TazaLike» акциясын өткізу жоспарлануда.

– Облыс деңгейінде 15 іс-шара өткізу жоспарланған. Оның ішінде жасыл желектерді отырғызуға қатысты 7 акция өткізілетін болады. Іс-шара жоспарына сәйкес 15 наурыз күні Тараз қаласы мен барлық аудандарда жаппай сенбіліктер ұйымдастырылып, мектеп оқушыларымен «Болашақты бірге отырғызамыз» акциясы өткізіліп, 28,9 мың ағаш отырғызылды. Сонымен қатар, Тараз қаласында «Jambyl Cement» компаниясымен 3,6 мың көшет, «Тараз металлургиялық зауыты» тарапынан 10 мың көшет және «Qazaq Soda» компаниясымен Сарысу ауданында 27 мың көшет отырғызу жоспарланған. Сондай-ақ, «Жасыл белдеу» өңірлік жоспарына сәйкес Тараз қаласы мен аудандарда 195 мың жасыл желектер отырғызылатын болады. Биылғы жоспарда егілетін тал ағаштарын күтіп ұстау, оларды суғару жүйесімен қамтамасыз ету және қоршау орнату жұмыстары қарастырылған. Сондай-ақ елді мекендердегі жасыл желектерді күтіп-ұстау және қорғау қағидаларына сәйкес жасыл желектерді есепке алу, қорғау және күтіп ұстау үшін Тараз қаласындағы ағаштарды цифрландыру мақсатында 2024 жылы қала әкімдігімен 40 миллион теңге қаралып, 48,6 гектар аумақтағы 30 018 ағаш есепке алынды, – дейді Қанатбек Қайшыбекұлы.

Расында тал егу дәстүрі ұрпақтан ұрпаққа мұра болып қалуы тиіс. Өз дәуірінде дақпырты дүркіреп тұрған ауыл бақтары, азамттардың атымен аталатын жеке бақтар қайта бой көтеріп, ел игілігіне жараса деген ойдамыз. Ал болашақ ұрпақты, өскелең жастарды бұл үрдістен қалыс қалмай, ата жолымен жүруге шақырамыз!

Мұқағали БАЛТАБАЕВ