Аудан орталығы – Аса ауылынан бізді күтіп алған аудан әкімдігі ауыл шаруашылығы бөлімінің басшысы Бауыржан Тоқтасынов пен Қаракемер ауылдық округінің аға мал дәрігері Исақ Байтханов Көделі көктеуіне жол бастады. Қаракемер ауылынан Талас ауданына қарай қозғалған көлік көп ұзамай құмақты төбеге келген тұста оңға бұрылып, жайдақ дала жолына түсті. Күн шекені қыздырарлықтай қауһарға ие болса да көктемнің аты көктем екенін дала төсіндегі жолдың жаздағыдай шаң-топалаңнан ада болуы сездіре түскендей. Бірде тақыр, бірде татыр, ойлы-шұқырлы жермен малшы ауылына бет түзегенде жол-жөнекей шаруалардың жай-күйін сөз еткен Бауыржан Тоқтасынұлы өткен жылғы төл алу науқанының нәтижелерімен бөлісті. Оның айтуынша, 100 сиырға шаққанда 95 бұзау, әрбір осыншама көлемдегі саулық пен ешкіден 73 қозы-лақ, әрбір 100 биеден 65 құлын алынған. Соның нәтижесінде аудандағы мал басы едәуір өсіп, төрт түлік қатарына жалпы 15 224 бұзау, 69 724 қозы-лақ және 5243 құлын қосылыпты. Қазіргі таңда ауданда биылғы төлді есепке алмағанда 36 878 мүйізді ірі қара, оның ішінде 20 750 сиыр, 311 053 уақ малдан 217 737 саулық және барлығы 21 171 жылқы бар екен.

Қаракемер ауылдық округінде де мал саны жылдан-жылға артып келеді. Бүгінде мұнда жалпы 35 800 уақ мал тіркелген. Оның 30 мыңға жуығы 22 шаруа қожалық пен 12 жеке кәсіпкердің иелігінде болса, қалғаны ауыл тұрғындарының қолындағы мал.

– Ауылдық округке қарасты уақ мал КСРО дәуірінен бері Көделі көктеуі мен Мойынқұм өңірінде қыстатылады. Қазіргі таңда құмдағы жайылымдарда жеті шаруашылықтың сегіз мыңға жуық малы бағылады. Ал қалғандары осы Көделі көктеуінде. Ауылдық округтегі уақ малдың дені төлдеп бітті. Бұдан бөлек, округ бойынша 2870 мүйізді ірі қара мен 2690 жылқы бар. Оның ішінде 375 сиыр мен 170-тей бие төлдеп, жаңа туған бұзау мен құлындарға сырға салынды. Мал төлдету науқанынан кейін төрт түлікті бірдейлендіру жұмыстары жаппай қарқын алады. Дегенмен, төл атаулы қазір шетінен сырғалануда. Сонымен қатар қазіргі уақытта Сібір жарасы, аусыл секілді қауіпті ауруларға қарсы қан сынамалары алынуда, – деді Исақ Орынтайұлы.

Біз шопан ауылына жақындағанда, үй маңында жусап жатқан 20-30 саулықтан тұратын майда сақпанға кезіктік. Жол бастаушылар телефон арқылы малшымен байланысқа шыққанда, шаруашылық иесінің орта сақпанды бағып жүргенін білдік. Көз көрім жерде жатқан орта сақпанға астымыздағы «Нива» автокөлігі демде-ақ жеткізді. Орта сақпанды бағымына алған азамат «Мансұр» шаруа қожалығының иесі Талғат Қабылшаев еді. Шаруашылықтың қарамағында 1000 уақ мал болса, оның 600-і саулық екен. Шаруашылық мал төлдету науқанында отарын бес бөлікке бөліп тастапты.

Талғат Қабылшаевпен тілдесу барысында біз де қасына ілесе жүріп, тыным таппадық десек те болады. Шопанның жұмысы тынымсыз екені осындай сәтте аңғарылатыны белгілі. Ол жусаған малды қайта-қайта өргізіп, жата қалған қозыны түртіп оятып жүрді. Себебі қозы ұйықтап қалса, төбеден күн, астынан сыз ұрғанда қозы өкпе ауруына шалдығады екен. Өрісте біз көрген Т.Қабылшаевтың іс-әрекеті оның өте тәжірибелі шопан екенін аңғарта түсті. Әйтпес малдың жусағанын пайдаланып, қосыла ұйықтайтын, мал өріп кеткен соң ұйықтап қалған қозыны ала өкпе болып қуып жүретін шопандар да аз емес. Мал төлдету науқанында тілдескен шопандардың кейбірі «Ұйықтап қалған қозының қасынан атпен шауып өтсең, ол үркіп, соңыңа ілеседі. Сол кезде шапқан күйі сақпанға келіп қосыласың. Қозыны ала өкпе болып қуудың қажеті жоқ» деп ақыл айтқанын да көргенбіз. Мына жерде Талғат Қабылшаевқа малсақтық қабілет кезінде озат шопан атанған әкесі Нұрахан Қабылшаевтан берілгені көрініп тұр.

– Әкем Нұрахан Қабылшаев Қаракемер ұжымшарының малын 18 жыл бағып, озат шопан атанған шаруа адамы еді. Құмдағы мал жайылымында отырғанда еңбекке әкеме жәрдемші болу арқылы араластым. Көпті көрген ол кісіден мал бағудың қыр-сырына жастайымыздан қанық болып өстік. Шаруашылықпен сол кезден бастап айналысып келемін десем де болады. Өйткені еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін көп уақыт өтпей ұжымшар тарап, пайға алған малымызды төлі есебінен көбейтіп, осы күнге жеттік, – деп Талғат Қабылшаев сөзін жалғай түсті.

Ол әңгімесін сабақтай отырып, заман қанша өзгерсе де бүгінгі тірлігі бір кездері әкесі салған сара жолдан айнымай, ауытқымай келе жатқанын тілге тиек етті. Шопан  сөз арасында көктемде мал төлдету, жазда жайлауға шығу, шөп ору, күзде малдың қоң жинауына түрткі болу, қыстан аман шығару секілді мезгіл-мезгілге қатысты жауапты жұмыстары бар екенін тәптіштеді.

– Жылда отар 1 наурыздан бастап төлдей бастайды, науқан сәуірдің 25-іне дейін аяқталады. Биыл да солай. КСРО дәуірінде «мал көкке тойынады, күн жылы болады» деп төлдету науқанын 1 сәуірде бастап, мамырдың 25-інде аяқтайтынбыз. Бірақ кейін келе бұл әдістің тиімділігі аз екенін түсіндік. Күн ыстықта туған қозының денсаулығы нашар болады, көбіне өкпе ауруына шалдығады. Себебі күн қызса қой жусайды, ал қозы жатып қалса, астынан сыз өтеді. Сондықтан оларды үнемі түртіп оятып, қозғалтып отыруға мәжбүрміз. Қазір мал көкке тойынбағанымен, жемшөптен кенде емес. Әзірге 200 қозы жаңа туса, алдағы уақытта тағы 400-дей саулық төлдейтін болады, – деді ол.

Шопанмен әңгімелесіп тұрғанда, орта сақпанның маңында бір үйір жылқының жусап жатқанын байқадық. Талғат Нұраханұлының айтуынша, үйірде 30 шақты жылқы бар, биелердің дені құлындап үлгерген. Малшы тек қой-ешкімен шектелмей, шаруашылықта жылқы да ұстайтынын сөз етті. Қожалықта бес-алты сауын сиыр бар. Ағарғанға деген өз қажеттіліктерін осы сауын сиырлар арқылы айырып отырған жайы бар.

Жалпы мал бағу мол тәжірибе мен табандылықты талап ететін іс. Қазір отарды ауылдың бір азаматы жәрдемші ретінде бағып жүрсе, оның еңбекақысы аудандық мансап орталығы арқылы төленеді екен. Алайда шопан өз тарапынан оған көмек беруде аянып қалмайтынын айтты.

– Малшының ақысы еңбегіне лайықты болуы керек. Қыста аязды күннің, жазда аптап ыстықтың, күзгі-көктемгі желдің өті мен жауын-шашынның астында жүретін адамға еңбекақы дұрыс төленуі қажет. Сондықтан жәрдемшіме өзімнің қосымша беретінім бар, оны ай сайын тұрақты түрде беріп тұрамын, – деді Т.Қабылшаев.

Мал төлдету науқанына тек жалдамалы шопан ғана емес, отбасы мүшелері де жұмылдырылған. Бір сақпанды жиені, тағы бірін Тимур есімді баласы бағып жүр. Жиені көктемгі науқан біткенше көмектессе, ұлы шаруашылық ісіне тұрақты араласып келеді. Қазір төрт адам бірлесе еңбек етіп, науқанды сәтті аяқтауға күш салу қамымен жүр.

Талғат Нұраханұлының жасы 57-де. Өмірін ата кәсіпке арнаған ол бұл істен артық кәсіпті көзіне елестете де алмайтынынын, адал еңбекте  береке бар екенін айтады. Дегенмен зейнет жасына жеткенде шопан таяғын баласына ұстатып, ауылда бейқам өмір сүрсем деген ойы бар.

– Әйелім екеуміз екі қыз, бір ұл тәрбиелеп өсірдік. Ұлды ұяға, қызды қияға қондырдық. Бала-шағаның алды 35-те, кенжесі 30 жаста. Барлығы үйлі-баранды. Алдағы уақытта бар жауапкершілікті ұлымның мойнына жүктеп, ауылда немерелердің қасында тыныш өмір сүруді жоспарлап жүрмін. Қазір өмірлік жарым Қаракемер ауылында, немерелерге бас-көз болып отыр. Келінім Айнұр Тілеубаева осында малшылардың ас-суын дайындап, үй шаруашылығын дөңгелетіп отыр. Мал төлдетіп бітсе, яғни бір айдан кейін мал қырқу науқаны басталады. КСРО дәуірінде мал күзде, көктемде қырқылса, қазіргі уақытта жылына бір мәрте ғана қырқыннан өткіземіз. Ол да бір жауапты іс. Кезінде Қаракемер ауылында бір күнде бір өзі 200-ден аса қой қырыққан атақты Таубай Аяпбергенов есімді қырқыншы ағамыз тұрады. Ол жыл сайын бала-шаға, немерелерімен келіп, малымды ақыға электр қуатымен жұмыс істейтін «машинкамен» қырқып береді. Былтыр олар бір қойды 500 теңгеден қырыққан, биыл да сол бағаға келісетін шығар, әзірге ол жайлы сөйлескен жоқпыз. Тегінде малды қырқу шығынға батырады. Мысалы, қойдың жүнін баяғыдай ешкім сатып алмайды. 500 мың теңге осы іске жұмсалады. Негізі кез келген жануар жылына бір мәрте түлейді. Малды қырықпасаң, жазға қарай жүні түлеп түсіп қалады. Бірақ, қаржыға қаттылық жасап, малды қинағымыз келмейді, оның үстіне өріс түлеген қойдың жүн-жұрқасына толып кетпесін деген оймен жыл сайын қойдың жүнін қажет болмаса да қырқып аламыз, – деді Талғат Нұраханұлы.

Бір күн дамыл таппайтын тынымсыз тірлік, еселі еңбек пен маңдай тер ғана шаруашылықты алға сүйрейтіні белгілі. Жаз келсе төрт түліктің жемшөбін дайындау науқаны қыза түспек. Бұл тұрғыда «Мансұр» шаруа қожалығының жұмысы қалыпты жолға қойылған. Иелігіндегі 7,5 гектар жоңышқа мен 12 гектар шабындықты ауыл механизаторлары ақыға орып, өздері тасып беретін көрінеді.

Шопан ауылында біз көрген тынымсыз тірліктің бір парасы осындай. Көлікке отырып, кері қайтқанда құлағымызда маңыраған қозы мен мекіренген саулықтың дауысы қалып қойды. Сірә «Қой қоздап, қорада шу...» деген осы болса керек.

Нұрым СЫРҒАБАЕВ,
Жамбыл ауданы