Түркі әлемі мен қазақ тарихын зерттеушілердің еңбектеріне жүгінсек, бір кезеңдерде пайда болып, қайтадан ыдырап кеткендерін есепке алмағанда, ұлы дала аумағында скиф, сақ, ғұн мемлекеттік бірлестігінен кейін Ұлы Түрік қағанаты, Батыс және Шығыс Түрік қағанаты, Түргеш қағанаты, Ұйғыр қағанаты, Қарлұқ мемлекеті, Қараханит, Қарақытай, Қимақ, Қыпшақ бірлестігі, Жошы ұлысы, Алтын Орда хандығы, Әбілқайыр хандығы (Өзбек ұлысы), Моғолстан, Қазақ хандығы деген ірі мемлекеттер мен мемлекеттік бірлестіктер болды. Содан бері қаншама ұлы оқиғалар, күрделі тарихи кезеңдер, қилы замандар өтті.

Түркі қағанаты билік құрған ұлы дала аумағында қаншама мемлекет құрылып, қайтадан ыдырап кетіп жатты. Солай бола тұра, олардың құрамында болған негізгі ру-тайпалар түркілер еді. Түркі тілдері ғасырлар бойы бірталай өзгеріске ұшырады. Бірікті, жеке мемлекет те болды, түрлі мемлекеттердің құрамына да енді.

Түркі әлемі 40-қа жуық этносқа бөлінді. Олардың тарихи дамуы мен болмысы да, тағдыры да әрқилы болды. Олар кейіннен шартты түрде оғыз, қыпшақ, қарлұқ, қырғыз тілдес түркі тайпалары деген тармақтарға бөлінгенімен бәріне ортақ өркениеті, мәдениеті бар, бір-бірлеріне көп жағдайда әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, өмір сүру салты ұқсас келетін, түп тамыры, ділі, діні бір жекелеген ұлттық мемлекеттерге айналды.

Түркілер тарихта теңдесі жоқ үлкен мемлекет құрған. Соның бірі әрі бірегейі – Қараханид мемлекеті. А.Аманжоловтың айтуынша, «Түркі рунасы VІ-Х ғасырлардағы ежелгі түркі мемлекеттерінде кеңінен пайдаланған. Оларда «ежелгі түркі тіліндегі» жазба-әдеби тілдің жоғары дамуы таратылып көрсетілген. Қазақстан территориясына қатысы бойынша бұлар Бірінші Түркі қағанаты, Батыс Түркі, Түргеш, Қарлұқ және Қараханид мемлекеттері болып есептеледі».

Жалпы түркі жазба әдебиетінің қалыптасуы Қараханид дәуірімен тұспа-тұс келеді. ХІ ғасырда атақты Жүсіп Баласағұнның 1069 жылы «Құтты білік» («Құдатғу білік») әдеби шығармасының тілі ретінде белгілі қарлұқ-қыпшақ тілінің дәуірлеу кезеңіне ықпал етті. Шығарма түркі тіліндегі неғұрлым көне әдеби ескерткіш болып табылады. Шығарманың тілі түркі тілдерінің көне батыс түріне жатады. Бұл шығарма бізге Вена, Каир және Ташкент қалаларында сақталғаны үшін көшірмемен жеткен.

Венадағы жазба ұйғыр тілінде, Каир мен Ташкенттегі жазбалар араб тілінде жазылған, түпнұсқа негізінде араб жазуымен жазылған болуы керек, мазмұны бойынша поэма «панд-намэ» деген дидактикалық шығармаға келеді. Мәдени-тарихи тұрғыдан поэма теңдессіз құнды мұра саналады. Ол – мұсылмандық идеологиясына негізделген және сол идеологияны насихаттайтын түркі тіліндегі алғашқы ірі көлемдегі кайталанбас дара туынды. Поэма ХІ ғасырдағы түркі әдеби тілінің үлгісі. Бұл шығарманың дүниеге келуі жаңа жазба тілдің калыптасуына негіз болды.

Ол Қарахан мемлекетінің шығыс бөлігіндегі түркі тілі немесе қарлұқ-ұйғыр жазба тілі еді. Қысқаша айтар болсақ, «Құдатғу білік» – қазіргі түркі тілдес халықтардың барлығына ортақ мақтаныш. Автор поэманы жазуға Шу өзені жағасында орналасқан Баласағұн қаласында кіріскен және оны сол кезендегі түркі әлемінің мәдениет орталығы Қашқарда аяқтаған.

Басты назар салатын дүние, ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енген керемет қалашық – Баласағұн қаласында өмір сүрген Жүсіп Баласағұнидың бұл туындысы Х-ХІ ғасырлардағы Түркі мәдениетінің, соның ішінде Қараханид дәуіріндегі халықтың рухани өмірі мен адамгершілік қасиеттерін, өмір сүру салттарын көрсете білген.

Маңыздысы, түркі тілінен кейін араб тілінің белсенді қолданыста болғандығының бір дәлелі. ХІ ғасырда Қазақстан тарихын зерттеуде маңызды орынға ие – М.Қашғаридың «Диуани лұғат ат-түрік» атты еңбегі. Ол түрік халықтарының орналасуы жайында мәліметтер бере отырып, қыпшақтарға да тоқталған. М.Қашғаридің еңбегі қыпшақтардың тілін зерттеуде өте құнды еңбек болып саналады.

Орта Азиядан шыққан ежелгі филолог және саяхатшы түріктер қоныстанған территорияларды аралап жүріп, өз көргендерін нақты жазып отырған, оның еңбегі 1074 жылы жарық көрді. Түркі тілдерін дүниежүзінде ең алғаш зерттеген – энциклопедист, ғұлама ғалым Махмұт Қашғари. Махмұттың ана тілі – Қарахан мемлекеті қағандарының, яғни Шығыс Түркістан түркілерінің тілі (ғалым оны «таза тіл» деп санайды).

Ол тілде Іле бойын жайлайтын яғма, тухси, чығыл сияқты тайпалар сөйлеген. Махмұт Қашғаридың бұл еңбегі үлкен энциклопедиялық шығарма екендігіне және онда аса құнды деректер берілгендігіне күмән жоқ.

Диуанида 29 тайпаның аты аталды. Ол адамдарды өнер-білімге, әдептілікке шақырып, адамгершілік мораль, этика, ұлтшылдық мәселесін сөз етеді. Қарахандар әулеттері тұсында түркі әлемінің мақтанышына айналған ұлы тұлғалар дүниеге келді.

Олар ислам руханиятының түркі жұртына ғаламат прогрессивтік әсер еткенінің тірі дәлелдері болды. Олар мұсылман әлемінің түрлі ғылым салаларына елеулі үлес қосты. Ислам кезінде түркілер өздерінде бұрын-соңды болмаған, тіпті сол заманда барлық халықтарды таңғалдырған, аса дамыған білім беру жүйесіне енді.

Оның рухани-дүниетанымдық, әлеуметтік салдарын сөзбен айтып жеткізудің өзі қиын. Түркі жастары енді философия, астрономия, математика, химия, география, сол секілді классикалық үлгі болып саналатын араб-парсы әдебиеті мен шет тілдерін (тіпті грек, еврей, үнді, тағы басқа), түрлі өнерді меңгеруге Ұлы Жібек жолы бойымен ағылған сауда керуендеріне ілесіп, Таяу Шығыс, Иран, Орта Азия қалаларынан білім алуға ұмтылды.

Х-ХІІ ғасырлар аралығында Оңтүстік Қазақстан, Орта Азияның Шығыс бөлігінен Әмударияға дейінгі аумақта құрылған Қарахандар әулеті мемлекеті Қазақстан мен Орта Азия халықтары тарихында маңызды орын алады.

Қарахан әулеті мемлекетінің құрамына кірген шікілі, яғни тухси, қарлық, тайпалары қазақ, өзбек, қырғыз, тағы басқа түрік халықтарының этногенезінде елеулі рөлін атқарды. Сондықтан Қарахан әулеті мемлекетінің тарихын зерттеу өте манызды саналады.

ХХ ғасыр басындағы атақты шығыстанушы В.В.Бартольд еңбектерінен кейін Қарахан әулеті мемлекетіміз саяси тарихы зерттелген тақырыптар аясына енді. Бұдан кейінгі археолог, нумизмат ғылымдар мен тарихшыларда мәселенің басқа да көптеген қырын жазба деректер мен археологиялық мәліметтер арқылы зерттеп, толықтыра түскені бізге мәлім.

Мақаламды аяқтай келе, Қарахан мемлекетінің мәдениетіне екі құбылыс ықпалын тигізді деп айтуға болады, біріншісі, қарахандықтар дала өркениеті мен көшпелі түркі елдерінің мұрагерлері, ал екіншісі, олар араб-ислам өркениетінің өрлеу процесінің шеңберіне түскен мемлекет.

Б. Тәжібаев, 

«Ежелгі Тараз» ескерткіштері

тарихи-мәдени қорық-музейінің археолог маманы