Осы ағымдардың арасында бірден деструктивті сипатын танытқандары болды. Олар жастарымызды ұлттық дәстүрімізге, ата-бабамыз ұстанған діни жолға кереғар идеялармен арбай бастады. Ал кейбір ағымдар алғашқыда бейкүнә, тіпті пайдалы болып көрінді. Олар бүлік шығармады, мұсылмандарды жікке бөлмеді, өздерін момын, зиянсыз жамағат ретінде көрсетті. Дегенмен, уақыт өте келе олардың да шынайы табиғаты ашылып, экстремистік пиғылдары анықталды. Солардың ішіндегі ең белгілісі – «Таблиғи жамағат» қозғалысы.

Қазақстан Республикасы заңнамасы діни сенім бостандығына кепілдік береді. Алайда кез келген ағымның әрекеті елдің қауіпсіздігі мен тұрақтылығына нұқсан келтірмеуі шарт. Осы талапқа қайшы әрекеттері үшін «Таблиғи жамағат» ұйымына 2013 жылғы 26 ақпандағы Астана қаласы Сарыарқа аудандық сотының шешімімен ресми түрде тыйым салынды. Бұл қадам жайдан-жай жасалған жоқ. Ұйымның қызметінде экстремизм элементтері, шетелдік орталықтарға тәуелділік, діни мәтіндерді бұрмалау, қоғамның ішкі бірлігіне сызат түсіру белгілері анықталды.

«Таблиғ» сөзі араб тілінен аударғанда жеткізу, хабарлау деген мағынаны білдіреді. Ұйым мүшелері өздерін «дінді халыққа жеткізуші» деп таныстырады. Бірақ олардың діни насихаттағы әдістері мен бағыттары дәстүрлі ислам ілімімен толық сәйкес келе бермейді. Әсілінде «Таблиғи жамағат» Үндістан мен Пәкістанда XIX ғасырда пайда болған Деобанд қозғалысының заңды жалғасы болып табылады.

«ДЕОБАНД МЕКТЕБІНІҢ» ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ

Ислам тарихында әрбір ғасырда мұсылман қауымының жағдайына қарай жаңа діни қозғалыстар мен мектептер пайда болып отырған. Әсіресе қоғам діни білімнен алыстап, рухани құндылықтар әлсіреген кезде халықты қайта имандылыққа шақыру үшін түрлі ағымдар қалыптасты. XIX-XX ғасырлар мұсылман әлемі үшін үлкен өзгерістердің дәуірі болды. Бұл кезеңде отаршылдық күшейіп, мұсылмандардың саяси ықпалы әлсіреді. Діни оқу орындары жабылып, көптеген елдерде исламдық білім беру жүйесі тоқырауға ұшырады.

Үндістан мұсылман өркениетінің ең ірі орталықтарының бірі еді. Мұнда ғасырлар бойы мұсылман сұлтандары билік жүргізді, ғылым мен мәдениет дамыды. Бірақ XVIII ғасырдың соңынан бастап ағылшындар Үндістанды отарлай бастады. 1857 жылы мұсылмандар ағылшындарға қарсы көтеріліс жасады, алайда ол жеңіліспен аяқталды. Осыдан кейін мұсылмандар саяси биліктен айырылып, әлсіздікке ұшырады.

Көтерілістен кейін ағылшындар мұсылман қауымына қатты қысым көрсетті. Көптеген медреселер жабылды, мешіттер қадағалауға алынды, ғалымдар қуғынға түсті. Діни білімнің әлсіреуі халықты қараңғылыққа алып келді. Намазға салғырттық, Ислам қағидаттарын білмеу, тұрмыста басқа діндердің әдет-ғұрпын қабылдау кең етек алды. Бұл жағдай мұсылман ғалымдарын қатты алаңдатты.

Осы кезеңде мұсылмандарды құтқарудың екі негізгі бағыты пайда болды.

Біріншісі – білімді сақтау және дамыту. Бұл бағытты ұстанған ғалымдар Деобанд қаласында жаңа үлгідегі, бірақ дәстүрлі мәзһабқа негізделген медресе ашты. Оның мақсаты – ислам ғылымдарын қайта жандандыру, діндар ғалымдар тәрбиелеу еді. Бұл мектеп кейін бүкіл Үндістан мен Оңтүстік Азияға ықпал етті.

Екіншісі – қарапайым халықты имандылыққа шақыру. Бұл бағытты ұстанғандар халық арасында дінге бетбұрыс жасауға тырысты. Мәулана Мұхаммед Ильяс бастаған ғалымдар «Таблиғи жамағат» қозғалысын құрды. Оның мақсаты – әрбір мұсылманды намазға қайтару, жүректерді Аллаға жақындату, діни құндылықтарды қайта тірілту болды.

Осылайша Деобанд мектебі мен Таблиғи жамағат бір-бірін толықтыратын екі үлкен құбылысқа айналды. Деобанд білім орталығы болса, Таблиғи жамағат сол білімнің халық арасындағы насихатшысы болды.

Бүгінде бұл екі қозғалыстың ықпалы тек Үндістанмен шектелмейді. Олар Пәкістан, Бангладеш, Ауғанстан, Орта Азия, Түркия, Таяу Шығыс, Еуропа, тіпті Америкадағы мұсылман қауымына дейін тарады. Қазақстан мен Орталық Азияда да бұл екі құбылыстың ықпалы сезілді. Бірақ сонымен бірге мемлекет тарапынан бұл қозғалысқа қатысты әртүрлі пікірлер қалыптасты.

1857 жылы Үндістан мұсылмандары ағылшын отаршылдығына қарсы көтеріліске шықты. Көтеріліс жеңіліспен аяқталып, мұсылман қауымы саяси ықпалынан айырылды. Осыдан кейін діни білім мен ислам құндылықтарын сақтап қалу үшін жаңа үлгідегі діни орталық құру қажеттілігі туды. 1866 жылы Уттар-Прадеш штатындағы Деобанд қаласында «Дарул-улум Деобанд» атты медресе ашылды.

Бұл медресе кейіннен бүкіл Үндістан мен Пәкістанға ықпал еткен ірі діни мектепке айналды. Олардың басты ұстанымы ханафи мәзһабы негізінде білімді күшейту, мұсылман қауымын бірлікке шақыру болды.

Деобанд мектебінің ең беделді ғалымдарының бірі – Шах Уалиулла Дихләуи. Оның еңбектері кейінгі буын үшін ілімнің негізгі қайнар көздерінің бірі болды.

1947 жылы Үндістан мен Пәкістан бөлінгеннен кейін Деобанд мектебінің ықпалы әсіресе Пәкістан аумағында кеңейе түсті. Бүгінде сол ел халқының 20-25 пайызы өзін осы мектеп өкілдеріне жатқызады.

Бұл медресенің негізін қалаған ғалымдар, хадисші, ислам ғалымы Мәулана Мұхаммед Қасым Нанотауи (1833-1877) мен фиқһ пен тәсәуф ілімін терең меңгерген тұлға Мәулана Рашид Ахмад Гангохи еді. Және бұларға жергілікті дін қайраткерлері мен халық өкілдері қолдау көрсетті.

Деобанд мектебі Үндістан аймағында пайда болып, кейін Оңтүстік Азия мұсылмандарының арасында кең тараған ілім орталығына айналды. Шариғат мәселесінде олар негізінен Ханафи мәзһабын ұстанады. Дегенмен сенім саласында белгілі бір мектеппен толық шектеліп қалмай, кейде Матуриди, кейде Ашғари көзқарастарына сүйеніп, екеуінің аралығындағы ұстанымды таңдағанын өз еңбектерінде ашық жазып кеткен. Осы себепті олардың сенім жүйесінде бірізділіктен гөрі әртүрлі көзқарастарды ұштастыруға тырысқан ерекшелік байқалады.

Кейбір еңбектерінде Деобанд ғалымдары: «Негізіміз Матуриди ақидасына сүйенеді, бірақ көп тұста Ашғарилік пікірлерге де жақындадық» деп жазады. Мұның салдарынан олардың діни ілімі кейде жүйелі түрде оқытылмай, сырт көзге белгілі бір қайшылықты көрсетіп тұрғандай көрінеді. Осыған байланысты кейбір шәкірттері кейіннен сәләфилік бағытқа бет бұрып, сол ақида негізінде еңбектер жазып, уағыздар жүргізген жағдайлар да кездескен. Осы күнде біздің қоғамда сенімдік тақырыптарда түрлі пікірталастар туындап жүргені белгілі. Деобанд өкілдері мұндай мәселеде көбіне «бейтарап» бағыт ұстанып, Матуриди мен Ашғари ақидасын да дұрыс деп танып, сонымен қатар Ибн Таймия, Ибн Қайим әл-Жәузия, Мұхаммад ибн Абдулуаххаб секілді тұлғалардың да еңбектерін ескеріп өтеді. Олар үшін бұл ғалымдардың барлығы «әһли сунна» аясында көрініс табады. Бірақ мұндай «барлығын біріктіру» ұстанымы ғылыми ортада дұрыс болып саналмайды.

Деобандтықтар кейбір дәстүрлі діни рәсімдерге өзгеше қарайды. Мысалы, Мәуліт мерекесін атап өтуге, әулиелердің кесенелеріне арнайы зиярат жасауға құптай бермейді. Олар мұны діни тұрғыдан «бидғат» деп түсіндіреді. Сол сияқты теледидар, музыка, сурет секілді заманауи дүниелерге шектеу қояды. Ал саяси салада діни негіздегі партиялар арқылы белсенділік танытып, қоғамға ықпал етуге тырысқан кездері бар.

Деобанд мектебінің ықпалынан «Таблиғи жамағат» пен «Талибан» секілді ірі қозғалыстардың пайда болғаны тарихтан белгілі. Бүгінде осы екі ағым Қазақстанда заңмен тыйым салынған ұйымдардың қатарында. Бұл да Деобанд бағытының саяси және әлеуметтік ықпалының күрделі екендігін көрсетеді.

Қазақ қоғамына қатысты айтар болсақ, деобандтықтар біздің халықтың көптеген салт-дәстүрлеріне сын көзбен қарайды. Олар дәстүрлі әдет-ғұрыптың біразын дінге қайшы көріп, «бидғат» деп қабылдайды. Әйелдердің киім киісіне қатаң талап қойып, тұрмыстық қатынастарда өзгеше көзқарас ұстанады. Осы себепті халықаралық деңгейде де әйелдерге тым қатал қарады деген айыптауларға ұшырап келеді.

Деобандтықтар басқа ағым өкілдеріне де біршама сыншылдықпен қарайды. Әсіресе, шииттерге қатысты төзімсіз көзқарас білдіріп, кейбір радикал топтар оларды діннен алыстағандар қатарына жатқызған. Тарихта Деобанд өкілдерінің Барелуи қозғалысымен және шииттермен қақтығыстары болғаны да айтылады. Бүгінгі таңда да бұл бағыт діни ғана емес, саяси сипатқа да ие. Пәкістан, Үндістан, Бангладеш секілді елдерде олардың ресми партиялары бар. Кейбір әскери ұйымдардың да Деобанд ілімімен байланысты екендігі айтылады.

Деобанд мектебі Оңтүстік Азия мұсылмандарының діни және саяси тарихында үлкен із қалдырған ағым. Ол бір жағынан – білім мен тәрбиеге бағытталған, екінші жағынан – саяси сипат алған күрделі қозғалыс болып қалыптасты.

«ТАБЛИҒИ ЖАМАҒАТ» ТУРАЛЫ НЕ БІЛЕМІЗ?

XX ғасырдың басында Үндістандағы мұсылман халқы арасында діни әлсіздік күшейді. Намазға салғырт қарау, ислам негіздерін білмеу, дінді тек салт-дәстүр деңгейінде ұстану кең тараған еді. Осындай жағдайда Деобанд мектебінің түлегі, ғалым әрі дін қайраткері Мәуләна Мұхаммед Ильяс Кандеһләуи (1885-1944) халық арасында иманды жаңғыртуға арналған жаңа қозғалыс бастады.

1926 жылы Мұхаммед Ильяс Кандеһләуи «Таблиғи жамағат» атты ұйымды құрды. Ол бастапқыда халық арасында имандылықты арттыруды, намазға шақыруды мақсат етті. Ұйымның орталығы Үндістан астанасы Дели қаласында орналасты. Кейіннен Пәкістанның Карачи, Лахор сияқты ірі қалаларында бөлімшелері ашылды.

Бүгінде бейресми деректерге сүйенсек, әлем бойынша бұл жамағаттың 40-80 миллионға дейін мүшесі бар.

«Таблиғи жамағат» өкілдері сенімде матуриди-ашғари ақидасын, амалда ханафи мәзһабын ұстанамыз деп мәлімдейді. Олар ханафи ғалымдарының еңбектерін оқығанымен, іс жүзінде дәстүрлі ілімге толық бойламай, діни мәселелерде үстірттікке бой алдырады.

Ұйымның басты ерекшелігі – арнайы уағыз сапарларына шығу. Олар мүшелерін 3 күнге, 40 күнге, тіпті 4 айға ел аралап, үй-үйді аралауға шақырады. Бұл әрекет шариғатта міндеттелмегенімен, олар өз жүйесін діни шарт ретінде енгізіп алған.

«Таблиғи жамағат» өздерінің діни ұстанымдарын Деобанд мектебінен алғанын ашық айтады. Сенімде матуриди-ашғари ақидасына, ал амал мәселесінде ханафи мәзһабына сүйенеміз дейді. Шынында да, ханафи ғұламаларының еңбектерін оқып, кейбір тұстарда олардан үйренуге тырысатыны байқалады. Дегенмен, Қазақстандағы дәстүрлі діни жолмен салыстырғанда, бұл ағымның әрекеттерінде шариғатқа қайшы қателіктер өте көп. Соның кесірінен ол елімізде экстремистік ұйым ретінде заң жүзінде тыйым салынды.

«Таблиғи жамағат» негізгі қателіктері – ілімге деген салғырттық. Құранды толық жаттауға, фиқһ, ақида, хадис сияқты негізгі ислам ілімдерін терең меңгеруге ынта танытпайды. Негізгі насихаттары қиссалар мен ойдан құралған әңгімелерге сүйенеді, шындық пен өтірік аралас әңгімелерді алға тартады. Бұл – ислам шариғатының мызғымас дәлелдерімен еш үйлеспейтін ұстаным. Ал шынайы дағуаттың шарты – білім. Білімсіз шақыру тек бос ұран ғана болып қалады. «Алланың дініне шақырамыз» деген сөздері көбіне өз қатарын көбейту амалына айналады.

Тағы бір үлкен қателігі – Құран аяттары мен хадистерді өз мақсаттарына бұрмалап қолдануы. Мысалы, «шығу», «жиһад», «аттану» секілді аяттарды дінді үйрену, білім алу немесе қоғамға пайда тигізу үшін емес, тек жамағатқа шығу не белгілі бір дағуат сапарына қатысу деп түсіндіреді. Ал мұндай тар аяда түсіндіру – шариғат негіздеріне қайшы.

Олардың уағыз сапарлары да сүннетке сәйкес емес. Үш күн, жеті күн, қырық күн, тіпті төрт айға баруды міндеттеу – исламда дәлелі жоқ нәрсе. Мұсылман қай жерде жүрсе де сөзімен де, ісімен де үлгі болып насихат жасауы тиіс. Дінді белгілі бір мерзімге бөліп, уақытпен шектеу – Пайғамбарымыз ﷺ сүннетінде кездеспеген. Сонымен қатар әлсіз, тіпті жалған хадистерді қолданудан да тартынбайды. Оларды қиссалармен, ойдан құралған оқиғалармен бекіткісі келеді. Алайда хадисті бұрмалау – Пайғамбар ﷺ атынан жалған сөйлеу, ал бұл ауыр күнәға жетелейді. Оның соңы адасушылыққа апарады.

Тағы бір елеулі мәселе – отбасыға немқұрайды қарауы. Дағуатқа шыққан адам әйелін, балаларын қараусыз қалдырады, ата-ана алдындағы жауапкершілікті де ескермей қояды. Исламда ең әуелі адамның өз отбасына, бала-шағасына, ата-анасына жауапты болуы парыз етілген. Бұл жауапкершілікті аттамай тұрып, басқаны насихаттау – тәртіпке де, дінге де қайшы.

«Таблиғи жамағаттың» Пәкістанмен байланысы да тым тығыз. Көп жағдайда төрт айлық сапарларын сол елде өткізеді. «Пайғамбар сүннетін ұстанамыз» деп Пәкістанның ұлттық киімін киіп, өздерін «дағуатшылармыз» деп таныстырады. Бірақ бұл әрекеттер дінді насихаттаудан гөрі, белгілі бір топқа тәуелділікті көрсететін саяси сипаттағы қадам болып көрінеді.

Егер бұл топ тек шынайы дінді үйретуді ғана мақсат етсе, онда олар ел ішінде қалып, медреселерде білім алып, қоғамға пайда тигізуі тиіс еді. Алайда олардың шетелге тәуелді болып, сырттан нұсқау алуын ислам ғұламалары да, мемлекет те қауіпті құбылыс деп бағалауда.

ҚОС АҒЫМНЫҢ АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ ҚАНДАЙ?

Деобанд мектебі мен «Таблиғи жамағат» сырттай бір-бірімен сабақтас көрінгенімен, мазмұндық жағынан айырмашылығы бар, әрі екеуінің де кемшіліктері айқын. Деобандтықтар өздерін білім мен ілімге сүйенген жүйе ретінде көрсетеді. Алайда олардың ақидасында тұрақтылық жоқ. Бір жағынан матуриди-ашғари сенімін қабылдағандай болса, екінші жағынан сәләфилік көзқарастарға да бейім екені байқалады. Бұл олардың сенімдік іргетасының әлсіз екенін аңғартады.

Ал «Таблиғи жамағат» болса, мүлде басқа бағыт ұстанады: олар діни ілімді терең үйренуге шақырмайды, керісінше адамдарды үстірт амалдар мен сапарларға негізделген насихатқа шақырады. Білім мен ғылымнан алыстап, қисса мен әңгімелер арқылы дінді жеткізу – исламның өзегі саналатын ілімге қайшы.

Әдіс-тәсіл жағынан да айырмашылық бар. Деобанд мектебі негізінен медресе жүйесі арқылы ықпалын жүргізсе, «Таблиғи жамағат» арнайы сапарға шығуды басты шарт етеді. Олар адамдарды 3 күнге, 40 күнге немесе 4 айға бөліп, міндетті түрде жолға шығуға шақырады. Мұндай шарт Пайғамбар ﷺ дәуірінде де, кейінгі дәстүрлі исламда да болмаған. Бұл – дінді уақытқа бөліп, шартқа байлап қоюдың айқын мысалы.

Сенімдік мәселеде де кемшіліктері көзге түседі. Деобанд өкілдері кей еңбектерінде Ибн Таймия, Ибн Қайим әл-Жәузия, Мұхаммад ибн Абдулуаххаб секілді сәләфилік бағыттағы ғалымдардың пікірлерін қолдап жатады. Бұл олардың дәстүрлі матуриди-ашғари негізінен алыстап бара жатқанын білдіреді. Ал «Таблиғи жамағат» болса, сәләфилікке тікелей бет бұрмаса да, ақидаға терең мән бермей, амалға ғана назар аударуы арқылы мұндай ағымдардың ықпалына жол ашып береді.

Қоғамдық және мәдени құндылықтарға көзқарасы да ортақ. Деобандтықтар көптеген діни мерекелер мен халықтық салт-дәстүрлерді «бидғат» деп қабылдамайды. «Таблиғи жамағат» та осыған ұқсас ұстанымда: қазақ халқы ғасырлар бойы қалыптастырған әдет-ғұрып, салт-сана, діни дәстүрлер олардың жүйесінде ескерілмейді. Бұл – ұлттық рухани негізге қарсы келу.

Сонымен қатар, «Таблиғи жамағат» мүшелерінің сапарға шығу барысында өз әйел-баласын қараусыз қалдыруы жиі кездеседі. Исламда ең әуелі отбасына жауапкершілік – парыз. Ал парызды тастап, «сауап» іздеп жүру – дұрыс емес. Деобандшыларда мұндай тікелей талап болмаса да, олардың әйелдерге деген тым қатал көзқарасы әлемдік деңгейде сынға алынған.

Жалпы алғанда Деобанд мектебі өзін іліммен байланыстырғанымен, сенімдік тұрғыда жүйесіз, сәләфилікке бейім ағым болып табылады. Ал «Таблиғи жамағат» болса, ілімге салғырт қараған, үстірт насихат пен жолсапарға негізделген қозғалыс. Екеуін біріктіретін ортақ тұсы – дәстүрлі ислам мен қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрін жоққа шығаруы.

Қазақстан үшін бұл ағымдардың таралуы – қауіпті. Себебі олар жастарды ұлттық болмыстан айырып, дәстүрлі ханафи мәзһабынан алыстатады. Қазақ халқының рухани тірегі – ата-бабамыз ұстанған ханафи мәзһабы. Біз дінді осы жолмен, ұлттық құндылықтарымызбен, тіл мен дәстүрімізбен бірге ұстануымыз керек. Жастарымыздың әртүрлі ағымдардың жетегінде кетпеуі үшін діни сауаттылық пен рухани бірлік қажет.

Қазақстан қоғамындағы діни тұрақтылық – мемлекеттіліктің берік тірегі. Ал сырттай қарағанда қарапайым, момын көрінетін «Таблиғи жамағат» сияқты ағымдар елдің рухани бірлігіне сызат түсіру қаупін төндіреді. Олар жастардың санасына ықпал етіп, дәстүрлі исламнан алыстатады. Дәл сол сияқты Деобанд мектебінің кейбір ұстанымдары да біздің ұлттық болмысымызға сәйкес келмейді. Ақида тұрғысынан олар кейде Матуриди мен Ашғари ілімінен алшақтап, сәләфилік көзқарастарға жол беріп жатады. Бұл – қазақ халқының рухани жүйесіне жат нәрсе.

Осы себепті де Деобанд мектебі де, «Таблиғи жамағат» та Қазақстан қоғамы үшін жат құбылыс болып табылады. Өйткені олар қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, ата-баба жолын мойындай бермейді, кейде «бидғат» деп теріске шығарады. Мұндай көзқарас біздің рухани мұрамызға қайшы келеді.

Сондықтан біз, қазақ халқы, өзіміздің салт-дәстүрімізді, әдет-ғұрпымызды және ата-бабамыздан қалған сара жолды берік ұстануымыз қажет. Дінді шынайы, дұрыс түсінікпен, дәстүрлі мәзһаб аясында ұстану – ұлт болашағының кепілі. Қазіргі жастарды түрлі діни ағымдардың ықпалынан сақтап қалу үшін ең әуелі дінді, тілімізді, әдет-ғұрпымызды, ұлттық құндылықтарымызды қорғап, сол негізде тәрбиелеуіміз керек. Бұл – қазақ қоғамының рухани тұтастығын сақтаудың ең сенімді жолы.

Ата-бабамыз ғасырлар бойы ұстанған ислам – ханафи мәзһабы мен матуриди сеніміне негізделген дәстүрлі жол. Бұл жол – білімге, ынтымаққа және әділетке сүйенеді. Қазақ халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын діннен бөле-жара қарастыруға болмайды. Өйткені дәстүріміз – иманымыздың айнасы.

Діни бірлік – тәуелсіздігіміздің кепілі. Ал дәстүрлі дінді берік ұстанып, ағымдардың ақ-қарасын айыра білетін діни сауаттылық – әр азаматтың міндеті. Қазақстан үшін жат діни ағымдарға тосқауыл қою – болашақ ұрпақты қорғаудың басты амалы.

Сейтхази МҰСТАФА,

облыс әкімдігі дін проблемаларын

зерттеу орталығының испекторы