Сәлемімді алғаннан кейін ол:

– Кімнің баласысың? – деді.

«Әлдеқашан марқұм болып кеткен әкемді таниды ғой дейсің бе?» деген оймен:

– Әліптің жиенімін ғой, – дедім.

– Мен саған «Кімнің жиенісің?» деген жоқпын, әке-шешең бар ма, солардың атын неге атамайсың? – деді.

Кімнің баласы екенімді білгеннен кейін:

– Қарағым, алдымен әкеңнің атын айт, одан кейін тағы жөн сұрап жатса, жиенсің бе, басқасың ба – толықтырасың. Одан кейін, басыңа қандай да бір іс түсіп, нағашыларыңды паналап жүрмеген болсаң және сенің осында жүруіңе нағашыларың аса қатты зәру болмаса әр ер азаматтың өз жерінде өскені дұрыс. Өз елің мен өз отбасыңның берген тәрбиесі бөлек болады. Иә, қазір елдің күн көруі қиын (бұл 1996 жыл болатын), сондықтан мұндағы жұрттың бірі болмаса бірі «Әліптің жиендері күнін көре алмай, Жиенбайды (нағашыларымның руы) жағалап жүр» деп ойлауы мүмкін ғой. Солай, балам, – деп ақылын айтты.

Бұл сөз жонарқамнан таспа тілгендей әсер етіп, сол жылы көктемге дейін әзер шыдап, оқуды аяқтар-аяқтамастан өз ауылымнан бір-ақ шықтым. Нағашыларымның ауылындағы жасы үлкендерден тәрбиелік мәні бар талай әңгіме естідік қой. Соның бірі  батаны кімнің беріп, кімнің бере алмайтыны туралы еді.

Бір жолы шешемнің өскен үйінде жиын болып, көпшілікке дастарқан жайылды. Әу баста ең үлкен ақсақалға тартылған бас жұртты жағалай біздің әкейге де келіп жетті. Ол кісі басқа қол тигізбей, өзінен кейінгі отырғандарға ұзатты. Сол кезде қасындағы жастау жігіт басты әкейге кері ұсынып еді, төрде отырған Кеңес деген қария:

– Басты неге оған қайта-қайта тықпалап жатырсың? Біле білсең, ол – күйеу. Күйеу мен жиен бас ұстамайды, бата бермейді, естеріңде болсын, – деді.

Міне, күйеу мен жиенге бас ұсынбайтынын, бата сұрамайтынын осы кезден бастап білдім. Бұл сақтық үшін, яғни «күйеу мен жиен бөтен ел болғандықтан, теріс бата беріп жіберсе, ол қабыл болып кетеді» дегеннен пайда болған жөн-жоралғы болса керек. Осы ретте біз филология ғылымдарының кандидаты, Шерхан Мұртаза атындағы Халықаралық Тараз университетінің профессоры Меңдібай Әбілұлынан батаның мәні мен маңызы туралы сұраған едік.

– Халқымызда «Жақсы сөз-жарым ырыс» деген сөз бар. Бата осындай ізгі ниеттен шыққан рухани ұғым. Бата-тек қана жақсы сөз емес, адам бойына рухани қуат беретін құндылық. Бата беру- біздің арғы ата-бабамыздан келе жатқан дәстүр. Халқымызда «Сөз сүйектен өтеді», «Тән жарасы жазылады, сөз жарасы жазылмайды» деген ұлағатты сөз бар. Бағзы  замандарда, ежелгі сақтар мен ғұндар, үйсіндер мен қаңлы, шектілер дәуірлеп тұрған кезден бастап бата «сөз қалқаны, сөз қаруы» ретінде айтылып келеді. Көне замандарда бейбіт өмірдің тас-талқанын шығаратын жаулаушылық, соғыс, әр түрлі қақтығыстар жиі болып тұрғаны белгілі. Сондай аласапыран уақыттарда елді қорғаған алыптар мен жауынгерлерге ақ жол тілеп, қариялар бата берген. Бұл батаны халық «сөз қалқаны» деп атаған. Яғни, қарияның берген батасы жауынгерді оқтан қорғайтын қалқан болған. Мұндай батаны алған жауынгерлер кескілескен шайқастарда аман қалып, жеңіске жетіп отырған. Елден шыққанда алған батаның магиялық күшінің соғыс даласына дейін әсер етер қуаты жойылмаған. Сақ дәуірінен жеткен бір аңызда қария ел қорғауға аттанып бара жатқан жауынгерге бата беріп тұрғанда жау қосынының үстінде шатырлап найзағай ойнаған. Қатты дауыл тұрған. Сөз қалқаны жауынгерлерді қаңғыған оқтан сақтайды, ұрыс кезінде ажалдан да аман алып қалады. Сондай-ақ бата – сөз қаруы. Шынайы жігермен, шынайы сезіммен берілген бата адамның тұла бойына жайылып, «сөз қаруы» пайда болады. Бірақ батаны шынайы ықыласпен қабылдау керек. Негізінде батаның бірнеше түрі бар. Ол «Дастарқанға берілетін бата», «Ақ бата», «Қыз балаға бата, «Ұл балаға бата», «Қарияларға бата», «Сапарға бата», «Ұлыстың ұлы күні берілетін бата», «Алпыс тілектен тұратын бата», «Құрбандық малға бата», «Көпшілікке арналған баталар», «Жарапазан батасы», «Діни баталар», «Наурыз батасы», «Жас жұбайларға бата», «Өнерге бата», «Қонақ батасы», «Теріс бата» деп тізбектеле  береді. Келген қонақ дастарқанға бата береді. Бата жақсы тілек ретінде айтылады. Бұл батада қонақ тарапынан: «Дастарханың мол болсын, шаңырағыңда той болсын, қораң толы қой болсын, жайлауда биең көбейсін, боталы түйең көбейсін...» деген жақсы сөздер айтылады. Өнерлі отбасыға келсе қонақ: «Ұл-қыздарыңның өнерде жолы болсын...» дейді. Ел арасынан өнерлі адамдар туралы: «Елдос Қыраубай жыраудан бата алған екен», «Алмагүлге әнші Майра бата берген екен» деген сөздерді естіп қаламыз. Мұны «Өнер батасы»деп атаймыз, – деді ол.

Сондай-ақ профессор бата ұлы қасиеттерге бастаушы рухани мұра болып саналатынын, оның көркем сөзбен, өлеңмен, тақпақпен, шешендік тілмен, әсермен қол жайып айтылатынын жеткізді. Батаны елге құрметті, өте сыйлы адамдар беретінін сөз етті.

– Жазушы Сейіт Кенжеахметұлы теріс бата туралы: «Бұл бата деп аталғаны болмаса қарғыстың қатты, жазаның өте ауыр түрі. «Құнанбай қос қолын созып, алақанын сырт қаратып тұр... Бұл теріс батаның , қарғыс батаның белгісі» (М. Әуезов). Мұндай бата сенімді ақтамаған, өзіне қолы, тілі тиген баласына әкенің қолын теріс жайып берген қарғыс батасы. Батаның бұл түрі ел ішінде өте сирек қолданылған және ол атадан балаға ұмытылмайтын таңба болып қалған. Атаның теріс батасын алғандарды халық та жек көрген», – дейді. «Қазақфильм» киностудиясы шығарған «Қыз Жібек» фильмінде Төлегенге әкесі қолын теріс жайып қарғыс батасын береді. Ал діни батаға келсек оның да бірнеше түрі бар. Мысалы марқұмға арналған бата, жарапазан батасы, құрбандық малға бата, қажылыққа бара жатқан адамға берілетін бата секілді түрлі атауға бөлінеді. Ата-бабадан қалған салт-дәстүр бойынша жас жұбайларға бата беру әлі де жалғасын тауып келеді. Біздің қазақ халқында үйлену тойға байланысты салт-жоралғылар баршылық. Соның бәріне бата беріледі. Ал үлкен өмірге қанат қаққан жас жұбайларға берілетін батаның орны бөлек. Халқымыз қыз баланы қатты қадір тұтқан, төрге отырғызған. Ана қызын инабатты, әдепті, мейірімді етіп тәрбиелеген. Сондықтан қыз да батасыз қалмаған. Ежелгі дәуірде өмір сүрген абыздар, билер, шешендер, қағандар мен алыптар елдің болашағы, ең қажетті ресурсы-адам ресурсы деп білген. Елді қорғайтын ұл-қыздарды әскери өнерге тәрбиелеген. Көктем мейрамы наурызды қыс бойы күткен. Наурыз айында бір-біріне өкпелеп жүрген адамдар, туыс-бауырлар бір-бірімен татуласқан. Жаңа жылда жаңаша көзқараспен бір-бірімен жылы жүзбен, адамгершілік, имандылық қасиеттермен өмір сүруді мақсат тұтқан. Наурызда адамдар көл-көсір қуанышқа бөленіп, бір-бірімен төс қағыстырып, құшақтасып көріскен. Осындай қуанышты сәттерде науқастанып жүрген адамдар сырқатынан жазылып кеткен. Жаңа жылда, жаңа күнде жақсылық ниетпен, елдің абызы қол жайып, Ұлыстың ұлы күні құт-береке алып келсін деп бата берген. Тек наурызға ғана емес, басқа да ырым-жоралғыларымыз, салт-дәстүрлеріміз Еуропаның бізге келген саяхатшылары арқылы сол құрлыққа жеткен. Оларға да ықпал еткен. Асан қайғының Жерұйықты іздеуі өз халқына деген сүйіспеншілігін білдірсе, сақтар мен ғұндардың аналарға арнап жыл сайын ерекше той беру дәстүрі Еуропа оқымыстыларының назарынан тыс қалмаған, – деді М.Әбілұлы.

Облыстық ардагерлер кеңесінің жанынан құрылған Әкелер кеңесінің төрағасы Сәрсенбай Мыңбаев бата ықылым заманынан келе жатқан ұлттық құндылықтарымыздың негізі екенін айтады.

– Бата – қазақ халқының рухани құндылықтарының бірі. Ерте заманнан бері атақты билер мен абыздар бата берген. Мысалы, Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би, Әйтеке би, Сартай би, Әнет баба сынды тұлғалардан қалған баталар бар. Бүгінде халық арасында Бауыржан Момышұлының баталары жиі айтылады. Жалпы, бата екіге бөлінеді, оның бірі ақ бата болса, екіншісі теріс бата. Теріс бата – Отанын сатқан, еліне опасыздық, халыққа қиянат жасаған, ата-анасына қарсы шыққан азғындарға беріледі. Теріс батаны бергенде алақанды теріс қаратып, теріс айналып айтады. Сондықтан бұл өте сирек қолданылатын, қарғысы ауыр бата. Мұны кейде «қарғыс бата» деп те атайды. Ақ бата – елдің бірлігі мен ынтымағын, жақсылық пен берекені тілейтін ізгі ниет. Ақ бата бірнеше түрге бөлінеді. Отбасылық бата – ас қайыруда, шаңырақ көтергенде, отбасылық қуаныштарда беріледі. Жалпы халықтық бата – Наурыз мейрамында, көрісу күнінде, мемлекеттік мерекелерде айтылады. Атаулы бата – үйлену тойда, қыз ұзату, сүндет той, тұсаукесер сынды қуаныштарда беріледі. Кейінгі кезде көпшілік арасында бата жаттанды болып барады. Шын мәнінде, әр бата белгілі бір жағдайға лайық айтылуы керек. Сонымен қатар жиендер мен күйеу балаларға бата бергізу дәстүрі жоқ. Кейде жасы ұлғайды, бұл қария ғой деп күйеуден де,  жиеннен де бата сұрап жатады. Бұл дұрыс емес. Өйткені олар басқа жұрттың  өкілі болып есептеледі. Бұл – ықылым заманнан келе жатқан қазақтың өзіндік ұстанымы. Кейде үлкен жиындарда жас балаларды немесе тәжірибесі жоқ адамдарды бата беруге шығарады. Бұл да жөнсіз үрдіс. Бата беру ісі аузы дуалы, халыққа сыйлы, көпті көрген ақсақалдардың еншісінде. Егер кім де кім бата бере алмайтын не оған дайын болмаса, оны міндеттеу дұрыс емес. Сондай-ақ той ұйымдастырушылар батагөй ақсақалды алдын ала таңдап, дайындық жасағаны жөн. Бұл тойдың сәнін кіргізіп, берілетін батаның маңызын арттырады. Бұрынғы дәстүр бойынша, ақсақалдардан арнайы бата алу кең тараған. Жас нәрестеге немесе жасөспірімге бата аларда ата-аналар елге белгілі, беделді қарияларға арнайы барып, қолқа салған. Бұл дәстүр қазіргі кезде ұмытылып бара жатыр, бірақ қайта жаңғыртуға тұрарлық құндылықтың бірі, – деді С.Мыңбаев.

Жасыратыны жоқ,  бүгінде көпшілік бата сұраса, тосылып қалатын жасы үлкендер қатары артып келеді. Негізі үлкеннің сөзі де, ісі де кішіге үлгі болуы керек. Кімнің сөзі уәлі, ісі өнегелі болса содан кейінгі ұрпақ тәлім алуға ыңғай танытып тұрады. Сондықтан жасы ұлғайған әр адам ең болмаса бата жаттап, оның мәнін маңайына түсіндіре білуі қажет.

Нұрым СЫРҒАБАЕВ