Бұрынғы көнекөз қариялар 22 наурызды «Қызылбастың наурызы» деп атаған екен. Қызылбас – Иран, бұрынғы Парсы елінің қазіргі атауы. Ал қазақ халқы үшін жаңа уақыттың бастауына айналған наурыз «Амал» деп аталған.

Наурыздың алғашқы күндерінің бірінде қазақ халқының наным-сенімі бойынша жердің бетінде ерекше бір гуіл жүреді. Мұның сырын білетін адамдар «гуілді жұмақтан шыққан қойлар бірінші болып сезеді, оларды баққан қойшы да байқайды» деп түсінген. Дәл сол гуіл жүрген күні бүкіл табиғат, жан-жануарлар, адамдар жандана түсетін көрінеді.

Сол уақыт аралығында шаш, тырнақ алуға болмайды. Әйтпесе сал болып қалу қаупі бар көрінеді. Айналадағы жан иесінің бәрі «әзден» кейін ғана ерекше күш-қуатқа ие болады. Сондықтан қазақ халқы «әз болмай, мәз болма» деген сөзге терең мән беріп, сенім білдірген.

Жалпы наурыз – ызғарымен аспан асты, жер үстін мұздатқан үскірік аяздың бетін қайтарып, ызғарлы суықтың артта қалған мезгілі. Наурыз төрткүл дүние жаңарып, түлеп, әлем күн нұрына бөленіп, жаңа жылды қарсы алуға арналған жақсылықтың жаршысы болған жаңа сәттің, ерекше күндердің бастауы десе де болады. Күн мен түннің теңеліп, жандүниені тірілткен, шаруаның бір малы екеу болып, арқа-басын кеңіткен мезеті. Тіршілікте «Мал-жан аман ба?» деп саулық сұрасқан қазақтың аққа аузы тиіп, қой төлдетіп, құт дарытып, мәре-сәре болған берекелі кезеңі. Қатулы қабақтың ашылып, ренжіскендердің құшақтары да айқара ашылып, кешірім мен мейірімнің шуағына бөленіп, шаттықтың нұры төгілген шұғылалы шағы.

Жер тоңы жібіп, жұрттың тоны шешілген уақытта тойланатын әз-Наурыздың келуін түркі халқы асыға күтеді. Бүгінде елімізді мекендеген бүкіл халықтың, ұлт пен ұлыстың наурызды ортақ мереке санауы түркі халықтарына деген құрметтің бір белгісі.

Ортақ қуанышқа айналған мереке жарасымды сән-салтанатымен, шат-шадыман пейілде көңілдің қошын келтіреді. Осы мерекеде ақбоз үйдің түңдігі түріліп, ақбозаттардың дүбірі далаға тарап, атойлап жеткен түрлі дәстүрлі ойындар жұрттың назарын өзіне аударады. Оюлы қамзол, бүрмелі көйлегімен арғымаққа қарғып мінген бойжеткеннің соңынан жігіт тұра шауып, қуып жетсе қапсыра құшақтап, бетінен сүйген. Ал жете алмаса бойжеткен бозбаланы қуып жетіп, қамшының астына алған. Осы бір «Қыз қуу» атты ұлттық ойынның қызықты көрінісіне куә болып, қызығына батқандар улап-шулап ерекше сезімге бөленген. «Аударыспақ» ойынында ат үстінен бірін-бірі аударып тастауға бар күшін салғандар, «Теңге ілуде» жерде жатқан теңгені атпен шауып келе жатып, еңкейіп іліп алатындар мен ат құлағында ойнаған ептілердің күш-қуатына қарай жеңіске жеткен жеңімпаздар сый-сияпат алып, барынша мәре-сәре болаған.

Дүбірлі тойда құйрық жалы таралған сәйгүліктердің де жарысы көрермен назарынан тыс қалмайды. Арнайы осы мерекеге орай жылқыларын баптап жеткендер ат омырауластыру, ордан қарғыту, тай жарыс, құнан жарыс, тоқбәйге және тағы басқа да түрлі ойындарға жылқыларын қатыстырады. Түрлі қызыққа толы дүбірлі додалар дала төсін думанға бөлеп жібереді. Осындай алуан көрініске толы ұлттық ойындар жиналған жұрттың делебесін қоздырады.

Жер-Ана бусанып, бүкіл тіршілік жаңарған осы бір шақта сайын даланы Қызыр баба кезіп, адам баласына құт-береке, бақ-дәулет сыйлайды деген де ұғым бар. Самарқанның көк тасы еріп, қасиетті қара жер бусанады. Бұл күндері қазақтың әрбір үйі жеті түрлі дәннен наурыз көже жасап, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарды сақтай отырып, бір ай бойы Ұлыстың Ұлы күнін, яғни жыл басын тойлаған.

Наурыз мейрамы ең алдымен қазақтың бар ұлттық болмысын ашып көрсетеді. Ұлтқа тән мәдени мұрамыз дәріптеліп, ұлықталып, құндылықтарымыз қадірленеді. Наурыз елдіктің айқын көрінісі болып есептелетін тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік мейрамдарының бірі болғандықтан ол сондай қымбат һәм қадірлі.

«Жақсы сөз – жарым ырыс» деген ұғым бар. Осы күні көріскен жандар бір-бірін құшақ жая қарсы алып, игі тілектер айтады. Ата-бабамыз мерекелі сәтке орай от жағып, оған май құйған. Жаңа өнген жеті дәнге қарап болашақты болжаған. Ескі киімдерін тастаған. Ұлыстың Ұлы күні қазақ елі үшін әрқашан қасиетті, киелі. Қарт кісілер араларына жік түскен жандарды табыстырып, жетімдерді үйлендіріп, жеке отау тігуіне атсалысқан.

Ал бұл күнгі наурыз батасының жолы мен жөні бөлек. Осы ретте ақын Мұзафар Әлімбаевтың Наурызға арналған ақ батасын еске түсіп отыр.

«Қарық қып құтты Наурыз,

Қазанға толсын сары уыз.

Қайнасын Наурыз көже де,

Толтырып ішкей көзеңе.

Ұлыстың ұлы күнінде,

Көппенен бірге күлімде.

Көбейсін жаңа достарың,

Молайсын елге қосқаның.

Жарасып көңіл хоштығы,

Бекісін халық достығы.

Ішінде жүрсе азғана,

Шайылсын өкпе, наз-нала.

Алдыға сыймай сәбилер,

Құшағын жайсын жаңа үйлер.

Жастардың самсап отауы,

Мейірім төксін Отаны.

Әспеттеп ата дәстүрін,

Әсем боп өссін жас буын.

Кірбің тартпасын кәрілер,

Барыңның дәмді нәрін бер!

Дүрлеген Қазақстанға, таңғалсын дос та, дұшпан да!» деп тілек білдірген екен.

Ендеше, ұлыс оң, ақ мол болсын!

Құралай СЕЙСЕНБЕКҚЫЗЫ