Қазіргі уақытта Грузия, Литва, Түркия, Вьетнам, Үндістан, Корей Халық Демократиялық Республикасы, Моңғолия, Пәкістан Ислам Республикасы, Біріккен Араб Әмірліктері, Әзірбайжан, Қырғыз, Түрікменстан, Өзбекстан Республикасы секілді елдермен азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсетуді көздейтін Қазақстан Республикасының екіжақты шарттары жасалды.

Сондай-ақ құқықтық көмек көрсетуді көздейтін көпжақты шарттар қолданылады: азаматтық процесс мәселелері жөніндегі конвенция (1954 жыл, 1 наурыз); Азаматтық немесе сауда істері жөніндегі сот және соттан тыс құжаттарды шетелде тапсыру туралы конвенция (1965 жыл, 15 қараша); Азаматтық немесе сауда істері бойынша шетелде дәлелдемелер алу туралы конвенция (1970 жыл, 18 наурыз); Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек және құқықтық қатынастар туралы конвенция (22 қаңтар, 1993 жыл); Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек және құқықтық қатынастар туралы конвенцияның хаттамасы (1997 жыл, 28 наурыз), Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек және құқықтық қатынастар туралы конвенция (2002 жыл, 7 қазан) және басқалары.

Құқықтық көмек туралы сұрау салуды жіберу халықаралық құқықта және Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің келісімі бойынша көзделген өзара іс-қимыл қағидаты негізінде құқықтық көмек көрсету туралы халықаралық шарттың болмауы мүмкін. Соттар нақты мән-жайларды, сот төрелігі мен тұтастай қоғамның мүдделерін негізге ала отырып және Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес өзге де нысандар мен түрлерде өзара құқықтық көмек көрсете алады.Облыстық соттардың халықаралық құқықтық көмек көрсету жөніндегі жұмыс тәжірибесіне сүйене отырып, өзара іс-қимыл жасайтын негізгі елдер – Қырғыз Республикасы, Ресей Федерациясы, Өзбекстан Республикасы, Германия, Түркия Республикасы. Отбасылық құқықтық қатынастарға байланысты істер бойынша – Біріккен Араб Әмірліктері, Пәкістан Ислам Республикасы, Иран Ислам Республикасы.

Әдетте азаматтар мен заңды тұлғалар ТМД елдерінің соттарына облыстың соттары шығарған шешімдерді осы мемлекеттердің аумағында мәжбүрлеп орындауды тану және шешу туралы өтініштермен жүгінеді.Сот шешімін мәжбүрлеп орындау туралы өтінішхат шешім орындалуға жататын елдің сотына беріледі. Өтінішті өндіріп алушының өзі немесе сенімхат бойынша оның өкілі береді. Бұл ретте мынадай құжаттарды тіркеу керек: шешімді не сот шешімінің куәландырылған көшірмесін, егер олар өндіріп алуға жататын сомалардың мөлшерін өзгерткен болса, ұйғарымдарды, сондай-ақ шешімнің заңды күшіне енгені және орындалуға жататыны туралы немесе оның өндіріп алынғанға дейін орындалуға жататыны туралы ресми құжатты қоса беру қажет. Сонымен қатар процеске қатыспаған тарап істі қарау уақыты туралы хабардар етілгені, ал оның іс жүргізу қабілетсіздігі жағдайында тиісінше ұсынылғаны жөнінде құжат; жөнелту сәтінде шешімнің орындалмағаны немесе ішінара орындалғаны туралы растайтын құжат; тараптардың істер бойынша шарттық соттылығы келісімін растайтын құжат.

Өндіріп алушының өтініші іс бойынша шешім шығарған сотқа да берілуі мүмкін. Бұл сот өтінішхатты шетелдік сотқа жібереді, ол өтінішхат бойынша шешім шығаруға құқылы.
Шет мемлекеттің аумағында сот бұйрықтарын тану және орындау көрсетілетін құқықтық көмек көлеміне кірмейді. Бұдан басқа 1993 жылғы 22 қаңтардағы (Минск конвенциясы) және 2002 жылғы 7 қазандағы (Кишинев конвенциясы) азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек және құқықтық қатынастар туралы конвенциялардың нормаларына сәйкес сот талқылауының уақыты мен орны туралы уақытылы не тиісінше хабардар етілмеуі салдарынан жауапкердің сот процесінде болмауы бас тартуға негіз болып табылады.

Осыған байланысты алимент өндіріп алу туралы соттарға жүгінетін азаматтар өз талаптарын сот бұйрығын шығару туралы өтініш түрінде емес, талап-арыз түрінде баяндауға тиіс. Бұл ретте жауапкердің шет мемлекеттің аумағында нақты тұратын мекенжайын көрсету қажет. Бұдан әрі осы мемлекеттің аумағында сот шешімін мәжбүрлеп орындауды тану және шешу туралы өтінішпен шет мемлекеттердің соттарына жүгінген кезде өндіріп алушының өтінішхатын оң шешу үшін барлық мүмкіндігі бар. Алыс шетелдердің азаматтарынан алимент өндіріп алу 1956 жылғы 20 маусымдағы БҰҰ-ның «Шетелде алимент өндіріп алу туралы» Конвенциясына сәйкес жүзеге асырылады.

Талапкер алимент өндіріп алу туралы талаптарды жауапкер орналасқан мемлекеттің құзыретті органына жолданған өтініш нысанында рәсімдейді. Өтінішке аралық сатыға сотта талапкердің мүддесін білдіруге өкілеттік беретін сенімхатты қоса алғанда (қажет болған кезде) іске қатысты барлық құжаттар қоса тіркелуге тиіс. Құқықтық көмек туралы өтінішхатқа қоса берілген құжаттардың барлық деректемелері мен мазмұны анық және анық баяндалуы, компьютерде терілуі, ұқыпты рәсімделуі тиіс. Құжаттар жауапкердің тұрғылықты мемлекетінің тіліне нотариалды куәландырылған аудармалармен сүйемелденуге тиіс. Құжаттарды аударуды хат алмасу бастамашысының өзі жүзеге асырады.

Экономикалық соттың шешімдерін шет мемлекеттің аумағында мәжбүрлеп орындауды тану және шешу кезінде заңды тұлғалар 1998 жылғы 6 наурыздағы төрелік, коммерциялық және экономикалық соттардың орындау тәртібі туралы шартты басшылыққа алуы тиіс. Ресей Федерациясымен құқықтық көмек көрсету тәртібі, оның ішінде шешімді тану 1992 жылғы 20 наурыздағы «Шаруашылық қызметті жүзеге асыруға байланысты дауларды шешу тәртібі туралы» келісіммен реттеледі. Мүдделі тарап өтінішхатты экономикалық соттың шешімі орындалуға жататын құзыретті сотқа жіберген кезде жалпы юрисдикция сотының шешімін тану туралы өтінішхат жіберілген кездегідей құжаттар қоса беріледі. Сондай-ақ іс бойынша шешім шығарған сот жазып берген атқару парағы қоса беріледі. Сот ісін жүргізу мәселелері бойынша шет мемлекеттердің құзыретті органдарымен өзара іс-қимылды Қазақстан Республикасының Сот әкімшілігі және оның республикалық маңызы бар облыстар мен қалалардағы аумақтық бөлімшелері жүзеге асырады.

Осыған байланысты азаматтар мен заңды тұлғалар сот шешімін (үкімін) мәжбүрлеп орындауды тану және шешу туралы кез келген өтінішхаттарды, сондай-ақ шетелде алимент өндіріп алу туралы өтініштерді Қазақстан Республикасы Сот әкімшілігінің облыс бойынша департаментіне жолдауы қажет. Департамент өз кезегінде ТМД елдерінің құзыретті органдарына не Қазақстан Республикасының сот әкімшілігіне алыс шетелдердің соттарына жолдайды. 

Людмила СЫРЫМБЕТОВА,
ҚР Сот әкімшілігі
 облыс бойынша
 департаментінің
ұйымдастыру-талдау
 бөлімінің бас маманы