Омар Хайям жазып алған аңыз бойынша, парсы елінің ерте дәуірлердегі тәңірі Изид күнді жаратарда оған ерекше ықылас-мейір төккен, күнге үнемі қозғалыста болуды бұйырған. Күн өзінің жылдық айналымында әрбір жұлдызды бір айда басып өтеді… Он екі жұлдыздың бірі амалға күннің бірінші кірген күні, күн мен түннің теңелуі, көктемнің басталған күні болып есептеледі. Бұл күні дүние дидары өзгереді және жарық дүние жасанған, жасарған қалыпта жаңа нәрселер пайда болды. Ажам (парсы) патшалары дәл осы күнді айрықша атап өту үшін әрі екінің бірі бұл күнді оңайлықпен таба алмасын біліп, оны белгілеп, айдарлап қойды. Мұны баршаға мәлімдеп мейрам деп жариялады. Осы аңыз желісі бойынша парсы әлемінің бірінші патшасы Каюмарс таққа отырғаннан кейін жылдың әр айы мен күніне ат қоюға, адамдар біліп отырсын деп жылнама жасауға жарлық берген. Жылдың басы фарвардин айы атанды. Каюмарс жыл есебін жасаған соң қырық жыл өмір кешкен, одан соң таққа Хұшаң (970 жыл патша болған), одан кейін Тахмұрас (30 жыл патша болған), одан кейін Жәмшид отырған (бұл аралықта тарихтан 1040 жыл уақыт өткен дейді). Мейрам күніне «наурыз» деген атты осы Жәмшид патша берген. Оның патшалығы тұсында Иранды аждаһа-патша Закһақ деген атпен белгілі Баюрасп басып алады, әрі халыққа қатты азар береді. Кейін Жәмшид әулетінен шыққан Афридун оны өлтіріп, таққа отырады (оның патшалығы 500 жылға созылған). Ол патшалықты қабылдаған күні мейір айының 21-іне сәйкес келетін меһірган мейрамын, яғни сабантой мерекесін жария еткен. Закһақтың езгісінен құтылған халық бұл күнді жақсы күндер хабаршысы ретінде мерекелеген. Наурызды тойлау Афридун тұсында жалғасын тапқан. Кейін Афридун өз патшалығын ұлдарына бөліп берді. Турға – Шығыс Түркістан, Моғолстан, Амудария аңғары, Солтүстік және Оңтүстік Қытайды, Сәлімге – Кіші Азияны, Эражға – Ажам мен өз тағын берген. Осылайша Афридун мейрамы шығыс елдеріне тарайды. Гүштасп патшалығына дейін 940 жыл уақыт өткенде заратуштра діні пайда болады. Гуштасп патша саратан (жаздың басы) шаруа үшін молшылық айы, алым-салық төлеу үшін де қолайлы ай деп, мейрамды осы күнге белгілеген, төрт жылда бір келетін кабиса жылын есепке алды. Кабисаны есепке алу, наурыз күнін жазда тойлау Ескендір Зұлқарнайын (б.э.д. 365-323 жж.) заманына дейін жалғасып, оның тұсында бұл дәстүр доғарылған. Ардашер Бабақан (226-251 жж.) тұсында кабиса қайта есепке алынып, Наурыз тойы қайта жанданған. Нушараван (531-579 жж.) тұсында қайта тоқтатылды, ал Мағмұн патша (813-833 жж.) Наурызды тойлауды қайта бұйырды. Наурызды тойлау жалғасын тапқанымен, парсы абыздарының күнтізбені дұрыс бақыламағандығынан наурыз күні жылдың басқа кезеңдеріне жылжып отырған, бұл парсы шаруаларын күйзеліске ұшыратқан, себебі наурызға дейін заттай төленіп бітетін салықтың уақыты келгенде егін пісіп жетілмеген, ал ертеде наурызда егін пісіп, парсы халқы салықты мерзімінде төлеген. Таққа Мұтауаккил отырған соң (847-861 жылдары патшалық құрған) 847 жылы Мұхамбет ибн Әбділмәлік деген уәзірінің кеңесі бойынша наурыз күнін саратаннан қайтадан фарвардинге ауыстырған. Бұдан кейін Сейістан әмірі (Иран уәлаяты) Халаф ибн Ахмет тұсында (892-902 жж.) басқа қабиса жарияланып, осы кезеңнен біздің заманымызға дейін 16 күн айырмашылық болып келген. Селджуктер сұлтаны Мәлік шах билік басына (1072-1092 жж.) келгенде көне кабисаны қайта жандандыруға жарлық берген. Жаңа күнтізбе жасауға Хорасан ғалымдары, соның қатарында Омар ибн Ибрагим әл-һаям да қатысқан. Осылайша 1079 жылы жаңа күнтізбе жасалып, наурыз әрдайым 21 наурызға келетін етіп белгіленді, наурыздың күнтізбедегі тұрақты орны анықталды, кібісе күн есептелді. Уақыт есебі күн қозғалысына негізделіп жасалып, бір жылда 365, 2425 күн болады деп есептелді. Жаңа күнтізбе жасау кезінде аспан әлеміндегі жұлдыздардың орнын анықтайтын «ұстарлаб» деп аталатын астрономиялық аспап орнатылды. «Қобыланды батыр» жырындағы: «Қаз жайлауын саз деймін, Наурыздан соң жаз деймін. ...Көлден ұшқан қаздаймын, Наурыздан соң жаздаймын», деген жолдар «наурыз» парсы сөзі болғанымен, көне түркілерге, қазақтарға ерте заманнан кірігіп, сіңіп кеткендігін дәлелдейді. «Наурыздан соң жаз деймін» деген сөз қазақтарда «наурыз» деп көктем мезгілін айтып тұрғанын дәлелдейді, яғни түркілер «наурыз» мерекесін «жыл басы» ретінде ғана емес, көктемнің келуі ретінде де тойлаған. Ал, «наурыз» парсы күнтізбесінде ай аты емес, жылдың басындағы фарвардин айының басындағы жеке күннің аты. Наурыз тойының өткізілу рәсімдері туралы да деректер шектеулі. Аңыз бойынша, Жыл – жаңа туған бала, ол күн санап өсіп, үш айдан соң жігіт болады. Егде тартып бурыл бас болғанда күз өтеді. Зымыстан қыс түсіп қар астында қалғанда, ол өледі. Он екі ай бітуімен ескі жылдың өмірі бітеді. Жаңа жыл туғанда, сол туған күнді құттықтап, қуанғанды қысып, құшағына алып сый-құрмет жасау, қызық дәурен салу әркімнің міндеті болған екен. Омар Хайямның жазуы бойынша, б.э.д. 558-529 жылдарда патшалық құрған парсы патшасы Кир (Кейхұсрау) заманынан б.э. 632-681 жылдарында патшалық құрған Яздижард тұсына дейін заратуштра дінінің рухани дінбасысы патшаның алдына тарту-таралғысымен келіп, халық атынан құттықтау сөз айтқан. Тарту-таралғыға сусынға толы кесе, жүзік, динар (алтын ақша) мен дирхамдар (күміс ақша), бір құшақ арпа көшеті, қылыш, қорамсалы садақ, қалам-сауыт әкелген. Рухани дінбасы: «Ата-баба рухына ғұрпына құлқыңды бер, әділ әрі Аллашыл бол, жасың арпа көшетіне ұқсасын, жұрт сенен шапағат алып, мархабат көрсін, сарайың салтанатты, өмірің ұзақ болсын», дей отырып, тақта динарлы, дирхамды бол деп, тақтың аяқ жағына динар, дирхамдарды шашқан. Шығыс халықтарының дүниетанымында «алтын күннен, күміс айдан жаратылған тас. Күн мен ай аспанның екі көзі, наурыз бен меһірган уақыттың екі көзі» деген сенім бар. Қылыш пен садақты жаугершілікте жеңіс әкелсін деген ырыммен сыйлаған. Жоғары мәртебелі сарай қызметшілерінің халыққа назар салуы, келесі жаңа жылға дейінгі шат-шадыман өмірге деген тілекті білдіретін еді. Дінбасылар халық атынан патшаны, одан кейін патша халықты құттықтап наурызды мерекелеу сарай салтанатымен жалғасты. Мәшһүр Жүсіп жазып қалдырған деректерге сүйенсек, ертеде жұлдыз есебімен санағанда қыс пен жаздың ауысатын уақыты 9 наурызға сәйкес келген және де қазақтар осы есепті орыс билігі орнағанға дейін берік ұстап келген. Ескі жылдың шығып, жаңа жылдың кіруін сегіз күн бойына тойлаған. Наурыз тойлау шамамен осы айдың 9-16-сы аралығында жалғасқан. Мәшһүр Жүсіптің айтуынша, ертеде «наурызнама» тойының қадір-құны ас-тойдан да артық болған. Мәшһүр Жүсіп жиырма тоғыз жасында Ғабдолла хан өткізген наурызнама тойына сегіз күн бойына қатысқан. Бұл тойда күресте үш кісіні жыққан адамға бір шапаннан бәйге берілген. Тойдың сегізінші – соңғы күнінде қожа Баһуалдин әулиенің басына барып, сол жердегі көлшікке қант төгіп, қант татыған тәтті суды жұрт жабыла ішіп, ырым қылған. Мұндағы тәтті суды ішу ырымын халықтың ауызбіршілігінің ажырамауына, іргесінің сөгілмеуіне деп балаған. Қазақтағы «тәтті су», «тәтті шәй», «тату-тәтті» сөз тіркестерінің астарында үлкен мән жатыр. Қазақта екі жастың үйленуі кезінде қиылған некені «неке суын» ішкізу арқылы бекітеді. Қазақтар неке суына әдетте аздап тұз, қант қосқан екен. Су – екі жастың пәктігіне, тұз – егер екі жастың бірі келешекте опасыздық етіп, некені бұзса, дәм атуына, ал, қант – екеуінің тату-тәтті өмір сүруіне деп ырымдалған. Мәшһүр Жүсіп жазып қалдырған бұл деректің байырғы рухани мәдениетімізді саралау үшін маңызы ерекше. Мұндағы көңіл аударар тағы бір жайт – халықтың «тәтті суды» әулиенің басына барып ішуі. Әулие басына барып тәу ету, әулие басына түнеу, әулиеден жәрдем сұрау қазақтардың дүниетанымында ежелден бар. Ол байырғы анимизм дінінің сарқыншағы ретінде күні бүгінге дейін сақталған. Қазақ халқының байырғы тәңірлік дүниетанымның кейбір белгілері ислам дініне кірігіп, жаңа дүниетанымдық ұстанымдармен бірге араласып, діни түсініктері де жаңаланып, барған сайын күрделене түскен, әулие ұғымының мазмұны да уақыт өткен сайын толыға берген. Анимизм тіршілік иелерінің о дүниелік өмірлерінің бар екендігі және олармен адамның қарым-қатынас жасау мүмкіндігі туралы түсінік, яғни адамдардың жанға сеніп, рухтарды қадірлеуі. Өлімді өмірдің о дүниедегі жалғасы деп ұғу, көне тайпалар дәуірінен жалғасып келе жатқан ұғым. Сегізінші күн «мазаршариф», яғни «той тарқар» делінеді. Той тарқарды әулиеге тәу ету, әулие басында тәтті су ішумен бекітудің астарында қазақ халқының бірлік пен татулықты берік ұстанғандығы көрінеді. Енді мына дерекке көңіл аударайық. Едіге би Баянауылдан қасына жүз кісі ертіп, «наурызнама» жасатамыз деп Қызылтауда Сәті қыстауында отырған Сәті мырзаның ауылына барады. Сәті мырза қансонар болған соң, бүркіт салып, аң аулауға кеткен екен. Баяу атты бәйбішесіне «наурызнама» деп кісі келе қалса, өзін жоқтатпайтынын тапсырған. Баяу бәйбіше «жолаушы емессіз, әдейі наурызнама жасатам деп келдіңіз» деп сегіз күнді бірінен бірін асырып наурызнама жасаған екен. Қансонардан келген Сәті мырза Едіге тамырына бұл наурызнама Баяу бәйбішенікі болды, мен оған ортақтаспаймын, менің наурызнамам сыймен болсын деп, Едігенің өзіне түйе бастаған тоғыз (қазақта түйе бастаған тоғыз – үш түйе, үш жылқы, үш ірі қара малдан тұрған. Оның үстіне бұл аталған малдар ұрғашы болып, әрқайсысы бір-екі жасар төлімен берілген), қалған жүз кісінің бірін қалдырмай біріне түйе, біріне ат мінгізіп, қайтарған екен. Яғни наурызнама жасаудан қазақ халқының дархан көңілі көрінеді. Наурызды Орта Азия халықтарының барлығы тойлаған. «Наурызда Самарқанның көк тасы да ериді» деген сөз астарында халықтың бір-біріне кешіріммен қарауы, мейірімі, сонымен қатар адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас жатыр. Тарихи жазба деректер наурыз мерекесі тараған халықтар арасында өздерінің тарихи дәуіріне сай атап өткен және наурызды тойлайтын халықтар өз ұлттық ерекшеліктеріне қарай бейімдеген. Ежелгі шығыс мемлекеттерінде мереке патшалық сарай салтанатына сай болса, Орта Азияның халықтары отырықшы шаруашылық пен отырықшы мәдениетке бейімдеген, наурыз дәстүрі егіншілікке қатысты дәстүрлермен жалғасқан, көне түркілер мен қазақтар өз мәдениеті мен шаруашылығына бейімдеген. Қазақ халқы наурыз мерекесін қазақ жерінің қай өңірінде болмасын күн мен түннің теңесетін, жаңа жылдың басталар уақытында, жыл басында көктемнің алғашқы күндерінде тойлаған. Сырдың төменгі ағысы бойы, Үстірттегі таза көшпелі малшаруашылығын кәсіп еткен қазақтар қыстаудан көктеуге ерте көктемде наурыздың 1-інен бастап-ақ көтерілген. Қазақ жерінің оңтүстік шығысы, шығысы мен солтүстігіндегі қазақтар болса наурыздың басында қыстауда отырған. Олар көктеуге сәуірдің басынан, кей ауылдар сәуірдің 10-20-сынан көтерілген. Әрине, бұл ауылдар наурызды қыстауда өткізген. Мәшһүр Жүсіп айтып өткен Сәті мырза наурызнама кезінде қансонарға кеткен. Қансонарға қазақтар қыстауда отырғанда шыққан. Яғни қазақтар наурызды қарсы алу уақытын өзгеріссіз, яғни табиғат құбылысынан тыс, күнтізбелік тәртіппен атап келген. Омар Хайям мен Мәшһүр Жүсіпті оқысақ, наурызнама кезінде жасалатын салт-дәстүрлердің көбі жойылған, кейбірі синтезделіп, өзгеріп жеткен. Наурыз тойына қатысты дәстүрлерді «жойылған дәстүрлер», «синтезделген дәстүрлер» және «сақталған дәстүрлер» деп бөліп қарауға болар еді. Жойылған дәстүрлер: – Мәшһүр Жүсіп: «наурыз күні қожалар наурызға арналған «Салдама» деп аталатын кітапты оқыған», дейді. Мұнда «қожалар» деп дін басыларды, имам, молдаларды айтып тұрғаны күмәнсіз, себебі қазақтар арасындағы қожалардың негізгі дені діндар болған. – Сегіз күн бойына ауқатты адамдардың наурызнама жасауы. – Әулие басынан тәтті су ішуі. Көктеуге ерте көктемде көшіп алатын қазақтардың мал-мүліктерін отпен аластау дәстүрі. Қыстаудан көктеуге алғаш рет көшкен кезде бірінші күні қыстаудың маңына, 5-6 шақырым қашықтау жерге жол бойына аялдайды. Одан соң әрі қарай қозғалғанда жолдың екі жағынан үлкен екі от жағады, әйелдердің жасы жағынан үлкені «қабақ сынды – қайғы кетті» деп дауыстап айтып, қабақты сындырады. Бұл ырым қыстан аман-есен шыққандарына тәубешілік етумен байланысты. Содан кейін оттың арасынан жүк тиелген түйелерді қос-қостан өткізеді. Бұл жүк көліктерін қаскүнем рухтар мен жын-шайтаннан сақтау үшін жасалады. Өйткені олар көшпен ілесіп шығып, көшті аңди алмай, отта қалып қояды деген сеніммен жасалады. Сол оттан ерлер мен әйелдер «алас, алас» деп дауыстап айтып секірген. Осылайша өздерін отпен тазалаған. Содан кейін мал сойып, құдайы тамақ береді, малға бата оқығанда «ескі жұртта есіркедің, жаңа жұртта жарылқа», деп Аллаға сыйынып, қыстан аман шыққандарына тағы да тәубешілік білдіреді. Себебі, қыстың аязынан мал көтерем болып шыққан, қыстың қатты болуы жұтқа әкеліп соққан. Қазақтардағы «Бай бір жұттық, батыр бір оқтық» деген сөздің астарында үлкен мән жатыр. Жаңа жерге келіп қонған ауылға: «бақытты мекен болсын», деп тілек айтады. Бұл ырымды Сырдария облысында 1906-1908 жылдары қызмет істеген, Түркістан әскери округін басқарған генерал Николай Иванович Гродеков 1874 жылдары жазып алған. Ә.Диваевта көшті отпен аластаудың ырымын Сырдария экспедициясы кезінде жазып алған. Бұл «көшті тазарту» немесе «көшті аластау» ырымы көшпеліліктен отырықшылыққа ауысу кезеңінен бастап жойылған. Синтезделген дәстүрлер: – Мал сойып наурызнама жасауға шамасы келмесе де, жалғыз қой сойса да наурыз күні ауылға дәм таттырам деп басын сақтап қоюы. Қазір наурызға соғымнан сыбаға ретінде сүрленген етті сақтаса да арнайы бас сақтау жойылған. – Қарын-қарын жент, ірімшік жасап, қатырып сақтау. Қыстыгүні балалары жентті қашан жейміз десе, шешелері Самарқанның көк тасы ерігенде бұл жент те өзі балқып босайды, сонда бастаймыз дейді екен. Қазір жентті қарынға салып сақтамағанымен, жент дәстүрлі тағам ретінде дастарқанымыздан үзілген жоқ. Сақталған дәстүрлер: Қазақтар «арпа, бидай ас екен», «наурыз көжені тойып жесең жыл бойына тоқ жүресің» деп бекер айтпаса керек. Ет пен сүтті басты ас қылған қазақтар бұл көжеге қыстан сақтаған сүр етті қосқан. Осы күндері арпадан дәм пісіріп жеу бағзы заманнан қалыптасқан. Арпаның қадір-қасиеті жайында көне парсылардан мынандай аңыз келіп жеткен: Адам алайһи-с-салам бидай жеп қойғаны үшін жұмақтан қуылған. Адам бидайды қанша жесе де тоймаған соң, Изид тәңірден бидайды арпамен ауыстыруды сұрайды. Ол арпадан нан пісіріп жегенде ғана өзінің тойғанын сезген. Сол күннен бастап адам баласы жаңа піскен арпаны көрсе жақсылыққа жорыған, құтты ас санап, наурызда жеген арпа күш-қуат береді деген. Тағы бір аңыз бойынша 579-590 жылдары патшалық құрған Һурмуз фарвардин айында арпа егістігінен өтіп бара жатқанда егістік суы тасып, жолға шығып кеткен. «Арпа дәні шарапатты, сабағы болса құтты», деп көзеге сол судан су толтырып алып ішкен. Арпа егілген жерде тасыған судан ішкен адам келесі жылы арпа егілгенше сергек әрі бақуат жүреді делінген. Омар Хайям бойынша, Табарстанның (Каспий теңізінің оңтүстік беті) сұлтаны Шәмсұл-мүлік Қабұс Вушмагир «арпа – Пайғамбарлар мен тектілердің әрі шаруалардың асы. Ал, патшалық дегеніңіз осылармен байланысты», деген екен. – Мереке-той ретінде өткізіп, ойын-сауық құру. – Тілі орамды, сөзге шешен қариялардың бата қылып, жұрттың батаға бас иіп, «аумин» деп қабыл алуы. – Көне парсы күнтізбесінде наурыз фарвардиннің 14-16 күндеріне тура келген, осы күндері «наурыздың көрісін» жасау батыс қазақтарында сақталған. Құшақ айқастырып көрісу, яғни қауышу, жаңа жылдан, жаңа күннен тілек тілеу. Мұның мәнісі қыстан аман-есен шыққандарына тәубе келтіру. Қазақ үшін қыс мезгілі ауыр болған, қыстағы жұт малшы қазақ үшін ең үлкен қауіп-қатер еді. Омар Хайям: «үш жүз алпыс бес күннің (күндіз-түнінен) ширегінен тұратын ұлы дәуірді «ұлы жыл» деп атады да оны төрт бөлікке бөлді. Үлкен жылдың төрт бөлігі өткенде үлкен наурыз болады. Бұл кезде дүние жаңаланады. Патшалардың бір рәсімі бар: жыл басында олар жақсылыққа бағыштап әрі жыл есебін белгілеп алу үшін, тыныштық өмір үшін баршаға қатысты діни жиындар өткізулері лазым. Кімде-кім наурызды мейрамдап қошуақ жүрсе, келесі наурызға дейін тыныш, бейғам ғұмыр кешеді» десе, Мәшһүр Жүсіп: «қазақтың қазақ болғанда өзіне арналған, сыбағасына тиген жалғыз мейрамы – наурызнама», деген. Яғни наурызды тойлаудың мәні жыл басын ізгі ниетпен, жақсы көңілмен қарсы алып, елге тыныштық, молшылық тілеу. Қазақтар қанша жаугершілік, ашаршылық жылдарды басынан өткерсе де, наурызды ұрпақтан-ұрпаққа сақтап жеткізген. 1926 жылы кеңестік билік наурызды тойлауға ресми тыйым салса да, көнекөз қарияларымыз наурызда қауышу дәстүрінен ажырамады. Бүгінде қайта кең қанат алған Наурыз тойы бұл мерекенің өміршеңдігін дәлелдейді.

Тәттігүл Картаева, тарих ғылымдарының кандидаты