Кәсіподақ ұйымдарының мақсаты айқын

Қазіргі таңда Кәсіподақтар федерациясы еңбеккерлердің құқығын қорғау мен қамтамасыз етуге қатысты заңдық, яғни нормативтік-құқықтық актілерді жетілдіру, сол арқылы еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау, осы бағыттағы ұлттық саясатты әрі қарай дамыту мен күшейту мақсатындағы қызметін жүйелі жалғастыруда.

Кәсіподақтар өзінің қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңнамаларында,  халықаралық актілер мен келісімдерде бекітілген өзге де құқықтық нормалар шеңберінде, мемлекеттік органдар мен саяси, қоғамдық ұйымдардан тәуелсіз жағдайда жүзеге асырады. Олармен өзара қарым-қатынастарын әріптестік пен құрметтеушілік, сұхбаттастық пен ынтымақтастық негізінде құрады.

Баршаға белгілі, Президент Қазақстан халқына арнаған 2024 жылғы 2 қыркүйектегі «Әділетті Қазақстан: заң мен тәртіп, экономикалық өсім, қоғамдық оптимизм» атты Жолдауында әлеуметтік-экономикалық дамуға қатысты жаңа міндеттерді айқындап берді. Осы орайда Мемлекет басшысы елдегі кадр мәселесіне жіті көңіл бөлу керектігін алға тартып, биылғы жылды «Жұмысшы мамандықтары жылы» деп жариялады. Қазақстан кәсіподақтары үшін бұл үлкен қолдау болғаны сөзсіз. Себебі кәсіподақ өкілдерінің басым бөлігі де - жұмысшы мамандық иелері. Яғни, жұмысшы мамандықтарының беделін нығайту, олардың құқықтарын қорғау және лайықты еңбекақыға қол жеткізу федерация талабымен үндестік тапты.

Осы орайда, биыл жұмысшы мамандықтардың беделін нығайтуға, әлеуметтік әріптестік жүйесін дамытуға және жұмысшылардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған шараларды кешенді жүзеге асыруға кәсіподақтар да зор үлес қосып келеді.

Тарихқа көз жүгіртсек, кәсіподақтар Батыс Еуропа мен АҚШ-та өзара көмек қоғамдары ретінде ХVIII ғасырдың аяғында пайда болды. Сондай-ақ, Францияда жұмысшы қоғамдары, АҚШ-та жұмысшы қауымдастықтары құрыла бастады. 

Германия мен Еуропаның басқа да елдерінде ХІХ ғасырдың 30-40 жылдары құрылған жұмысшы қауымдастықтары жұмыскерлердің еңбек ету жағдайларын, жалақысы, тұрмысы, мәдениеті, демалысы, тағы басқа мүдделерін қорғауды көздеді, олар нақты істерімен өздерінің дербес саяси күш екендігін көрсетті.

Дамыған елдерде кәсіподақтар ХІХ ғасырда заңдастырылды. 1905 жылы кәсіподақтардың одақаралық органдары - Орталық бюролар құрылды. Аса ірі халықаралық орталықтар, атап айтқанда, Кәсіподақтардың дүниежүзілік федерациясы, Ерікті кәсіподақтардың халықаралық конфедерациясы және Дүниежүзілік еңбек конфедерациясы жұмыс істеді.

 Қазақстанда да кәсіподақтар осы кезеңде құрыла бастады.

1905 жылдың желтоқсан айында қазіргі Қарағанды облысының аумағындағы  Успен мыс кенішінің жұмыскерлері бірлесіп, ұйым құрады. Ол - Қазақстандағы ең алғашқы кәсіподақтық ұйым ретінде ресми тіркелген.

Қазан төңкерісінен кейін кәсіподақтардың рөлі түбегейлі өзгерді. Олар жартылай жария ұйымдардан жұмыскерлердің ірі бірлестіктеріне айналды. Кәсіподақтардың міндеттері мен қызметтеріне жаңа сапалық сипат берілді. Кәсіподақтар қозғалысы бұқаралық сипатқа ие болды.

1921 жылы 17-22 қазанда Орынборда Қазақстан кәсіподақтарының бірінші конференциясы өтті. Оның жұмысына 47 делегат қатысты. Кәсіподақтар кеңестік қоғам тарихындағы барлық кезеңдерде сан-салалы жұмыс жүргізіп, алға қойылған нақты міндеттерді шешуге белсене ат салысты.

1948 жылы Бүкілодақтық Орталық Кәсіподақтар кеңесінің (БОКК) XIX Пленумының қаулысын басшылыққа алып, соның негізінде бірыңғай орталық орган ретінде ұйымдастырылды. Оны Қазақ кәсіподақтар кеңесі басқарды. Мұнан соң, 1990 жылдың желтоқсан айында Қазақстан кәсіподақтарының кезекті сьезі өтіп, онда ҚазКСР Кәсіподақтар федерациясын құру туралы декларация қабылданды.

1990 жылы 10 қазанда Қазақстан кәсіподақтарының XIV съезінде Қазақ кәсіподақтар кеңесінің  заңды мұрагері - Қазақ КСР Кәсіподақтар федерациясының құрылуы туралы декларация қабылданды.

Федерация - кәсіподақтардың іс-әрекеттерін біріктіруді, кәсіподақ мүшелерінің әлеуметтік-экономикалық, еңбек құқықтары мен мүдделерін білдіру және қорғауды, кәсіподақтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуді  өз қызметінің басты мақсаты ретінде белгілеп,  мемлекеттік органдардан, жұмыс берушілерден және саяси партиялардан тәуелсіздігін жариялады.

1992 жылдың 3 наурызынан бастап Қазақ КСР Кәсіподақтар федерациясын Қазақстан Республикасының  Кәсіподақтар федерациясы деп өзгерту туралы шешім қабылданды.

Кеңес өкі­меті құлағаннан кейін барлық Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің кәсіподақтары секілді, Қазақстанның кәсіподақтары да еліміз нарықтық экономикаға көшкенде талай қиыншылықтарды бастан өткерді, шектеу шаралары да жүргі­зілді.

Алайда, кәсіподақ азаматтардың құқықтарын қорғау барысында өз жұмысын бір сәт те тоқтатқан емес. Қоғамдық ұйымның пәрменділігі неде десеңіз, оның бұқаралық сипат алуында. Өйткені, бұқаралық деңгейге жетпеген әлсіз ұйымдармен ешкім де санаспайды.

Қазіргі кезеңде 120 жылдық тарихы бар Қазақстан кәсіподақтары -  еліміздің қоғамдық-саяси өмірінде өзіндік орны бар ең ірі де іргелі қоғамдық ұйым.

Қазақстан Республикасы Кәсіподақтар федерациясының құрамында бастауыш кәсіподақ ұйымдардың саны 16 мыңнан асады. Сонымен қатар 24 салалық кәсіподақ ұйымы мен 17 аумақтық кәсіподақ бірлестік бар.

Осы кезеңге дейін еліміздің кәсіподақ ұйымдары өз жұмыстарын Республикалық Кәсіподақтар федерациясының XXVI съезінде қабылдаған «Әділеттілік пен дамуға бірілікте!» атты 2020-2025 жылдарға арналған стратегиялық даму бағдарламасын негізге ала отырып жүргізіп келді.

2025 жылдың 12 шілдесінде Астана қаласында  Қазақстан Республикасы Кәсіподақтар федерациясының XXVII съезі өтті. Бұл - елдегі кәсіподақ қозғалысының ең жоғары органы. Маңызды жиынға еліміздің барлық өңірінен жиналған делегаттар, салалық кәсіподақ ұйымдарының өкілдері, әлеуметтік әріптестер, халықаралық сарапшылар мен әлемнің қырыққа жуық елінен келген ұлттық кәсіподақ орталықтарының басшылары, барлығы 300-ден астам адам қатысты. Съезд күн тәртібіндегі алғашқы мәселе - Қазақстан Республикасы Кәсіподақтар федерациясы Бас кеңесінің соңғы бес жылдағы қызметінің  есебі болды.

Осы бес жыл ішінде Республикалық үшжақты комиссияның 9 отырысы өтіп, онда жалақыны индексациялау, ең төменгі жалақы көлемі, әлеуметтік төлемдер, еңбек дауларының алдын алу секілді негізгі мәселелер талқыланған.

Өңірлерде де кәсіподақтар формалды келісімдерден нақты шешім қабылдауға ықпал ететін тетікке айналды. Әкімдердің қатысуымен және бірлескен төрағалықпен 800-ден астам жиын өтіп, 2024 жылы ұсынылған бастамалардың әр үшіншісі кәсіподақтардан шыққан.

Ұжымдық шарттардың саны 40 пайызға артып, кәсіподақ ұйымдары бар мекемелердің 97 пайыздан астамын қамтыған. Оның ішінде шағын және орта бизнес нысандары да бар. Бұл – жұмыс берушілердің кәсіподақтарға деген сенімі арта түскенінің айғағы.

Жұмысшылардың еңбек жағдайын жақсарту мен құқықтарын қорғау бағытында да нақты нәтижелер бар. Ең төменгі жалақы екі есе өсіп, оны есептеудің әділ әрі жаңа тәсілі енгізілді. Еңбек даулары бойынша әділеттілікті қалпына келтіру бағытында нақты нәтижелерге қол жеткізілген. Мәселен, сотта 247 іс жұмысшылардың пайдасына шешіліп, 3,7 миллиард теңге көлеміндегі еңбекақы берешегі қайтарылды.

Кәсіподақ жұмысының басым бағыттарының бірі – еңбек дауларының алдын алу. Күн сайынғы ахуалды бақылау жүйесі енгізіліп, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігімен бірлесе отырып, еңбек сын тәуекелдері картасы әзірленді. 1600-ден астам еңбек консультациялары өткізілді, 40 мыңнан аса адам оқудан өтті. «30 Еңбек елшісі» жобасы  дәстүрлі тәсілдер нәтиже бермейтін жағдайларда ортақ шешім табуға көмектесіп жүр. Ең бастысы, кәсіподақтар қатысқан істердің 97 пайызында жұмысшылардың талаптары қабылданды.

Кәсіподақ бар кәсіпорындарда әлеуметтік әріптестіктің бірлескен күш-жігерінің арқасында өндірістегі жарақат алу деңгейі екі есеге төмендеді. Гендерлік саясат та қарқынды дамыған. Бүгінде Федерация құрамындағы мүшелердің 55 пайызы - әйелдер, ал бастауыш кәсіподақ ұйымдарының 60 пайыздан астамын әйелдер басқарып отыр.

Федерацияның осы күнге дейінгі маңызды жетістіктерінің қатарында зиянды өндірістерде жұмыс істейтін қызметкерлерге арнайы төлемдердің енгізілуі, 2030 жылға дейінгі Қауіпсіз еңбек пен Өнеркәсіптік қауіпсіздік тұжырымдамаларының қабылдануы, еңбек медицинасын дамыту және шахталардағы қауіпсіздікке қатысты Халықаралық еңбек ұйымының №176 Конвенциясын ратификациялау мәселесін ілгерілету бар.

Бес жылдың ішінде кәсіподақтар өзгеру мен жаңғыру жолынан өтіп, ел ішінде де, халықаралық аренада да беделін қайта қалпына келтіре алды. Кәсіподақтар Халық коалициясының құрамына еніп, Конституцияны жаңғырту ісіне өз үлесін қосты. 478 кәсіподақ мүшесін ұсынып, олардың 270-і халық сеніміне ие болып, әртүрлі деңгейдегі мәслихаттардың депуттары болып сайланды. Бұл еңбеккерлер үнін билікке жеткізуге жол ашты.

Федерация мен әлеуметтік әріптестердің үйлесімді жұмысының нәтижесінде Қазақстанда лайықты еңбекке қолдау көрсету жөніндегі ХЕҰ Жол картасы қабылданды.

Сондай-ақ, съезде еліміздегі кәсіподақтардың 2030 жылға дейінгі даму, қызмет стра­­те­гиясы мен Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев­тың реформаларын қолдау туралы саяси қарар қабылданды.

Съездің үндеуі  «Өзгерістер дәуіріндегі әділ еңбек: қорғау, даму, инновациялар»  деп аталды. Бұл тақырып Мемле­кет басшысының әділдікті қамтамасыз ету, «Әділетті Қазақстан» қағидатын іске асыру туралы негізгі тұжырымымен тамырлас.

Ал, енді өз аймағымызға келетін болсақ, бүгінде  «Жамбыл облысы кәсіподақтар орталығы» аумақтық кәсіподақтар бірлестігі экономиканың әр саласын қамтитын 15 салалық кәсіподақ ұйымының жұмысын біріктіріп, үйлестіріп отыр.

Жыл басынан бері облыстық  кәсіподақтар бірлестігінің Үйлестіру кеңесінің 4 отырысы өтіп, онда күн тәртібіне шығарылған көптеген мәселелер қаралып, өз шешімін тапты.

Сонымен қатар кәсіподақ ұйымдары жұмысының негізгі мақсаттарының бірі – кәсіподақ мүшелерінің санын арттыру, кәсіподақ қозғалысына жұмыскерлерді көптеп тарту. Өңірлік үшжақты комиссия отырысында тараптардың келісімімен барлық меншік түріндегі кәсіпорындар мен ұйымдарда кәсіподақ қозғалысын жандандыру және еңбек адамының мүддесін тиісті деңгейде қорғау үшін кәсіподақ ұйымдарын ашу туралы хаттамалық тапсырма берілген. Бұл бағыттағы жұмыстар үздіксіз жүргізіліп келеді. Мәселен, егер облыстағы барлық кәсіподақ ұйымдарындағы кәсіподақ мүшелерінің саны 2021 жылы 121 мың адам болса, қазіргі таңда мүшелер саны 125 мың адамға жуықтаған. Сол сияқты, бастауыш кәсіподақ ұйымдарының саны да 1300 ұйымнан 1420-ға артқан. Жаңа бастауыш кәсіподақ ұйымдары білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет және спорт, ауыл шаруашылығы және тұрғын үй мен құрылыс кешені салаларында да көптеп ашылып келеді.

Кәсіподақ қозғалысының негізгі тірегі - бастауыш кәсіподақ ұйымдары десек, сол ұйымдармен тығыз байланыс орнату, олардың мұң-мұқтажын білу жолға қойылған. Бұл бағытта Кәсіподақтар федерациясы «Халың қалай, бастауыш ұйым?» акциясын бірнеше жыл бойы тұрақты ұйымдастырып келеді.

Облыстық кәсіподақтар бірлестігі өкілдерінің қатысуымен өткен жылы бастауыш ұйымдармен 25 кездесу өткізіліп, осы басқосуларға 960 кәсіподақ мүшесі, 17 жұмыс беруші өкілдері қатысқан. Аталған жиындарда 17 мәселе көтеріліп, ол сауалдар Қазақстан Республикасы Кәсіподақтар федерациясына жолданған. Биыл 27 бастауыш ұйымда кездесулер өткізіліп, қордаланған мәселелер сарапталып, жоғарғы органдарға шешімін табуға жіберіліп отыр. 

Бірлестік облыстық әлеуметтік әріптестік және әлеуметтік-еңбек қатынастарын реттеу жөніндегі комиссияның жұмыстарына да тұрақты түрде қатысып отырады. Өңірлік үшжақты комиссияның өткен үш отырысында өңірдегі әлеуметтік еңбек қатынастарына қатысты өзекті мәселелер қаралды. Соның ішінде өңірдегі жұмыскерлердің өмір сапасына тікелей әсер ететін өзекті мәселелер – жалақы қарыздарына жол бермеу, айлық жалақыны инфляция деңгейінен кем емес мөлшерде жыл сайын индексациялау, өндірістік жарақаттану деңгейін төмендету, әлеуметтік-еңбек жанжалдары мен дауларына жол бермеу және алдын-алу болды.

Кәсіподақ ұйымдары жұмысының тағы бір негізгі бағыты - ол, еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау. «Жамбыл облысы кәсіподақтар орталығы» аумақтық кәсіподақтар бірлестігінің мәліметінше, былтыр  өңірдегі барлық меншік түріндегі кәсіпорындарда 25 өндірістік жарақат алу жағдайы тіркеліп, 28 адам зардап шегіп, 4 адам қайтыс болған. Ал, биылғы жарты жылдықта 21 оқиға орын алған. 25 адам зардап шегіп, мұнда да 4 адам қайтыс болған. 

2023 жылы 52 жазатайым оқиға орын алса, онда 66 адам зардап шегіп, 9 адам қайтыс болған. 32 тұрғын ауыр жарақат алған. Есепті жылдың өткен кезеңінде облыс кәсіпорындары мен мекемелерінде 45 жазатайым оқиға орын алып, онда 48 адам зардап шеккен. Соның салдарынан 7 адам қайтыс болып, 22 адам ауыр түрдегі жарақаттар алды. Осы 45 жазатайым оқиғаның 13 жағдайы кәсіподақ ұйымдары бар кәсіпорындар мен мекемелерде орын алды.

Биылғы орын алған 21 оқиғаның 17 жағдайында, яғни 81 пайызында жұмыс берушілердің кінәсі 50 пайызды құраған. Бұл - еңбекті қорғау мен еңбек қауіпсіздігі талаптарына айрықша назар аудару керектігін, сәйкесінше қауіпсіздік талаптарын сақтамай, өрескел заң бұзған жұмыс берушілерге әкімшілік, тіптен қылмыстық жауапкершілікті арттыру қажеттігін көрсетіп отыр. Дегенмен, кәсіподақ ұйымдары жазатайым оқиға орын алғанда, ұжымдық шарттарда қаралған көмектер арқылы және кәсіподақ қаражаттары есебінен зардап шеккен жұмыскерге қол ұшын созуға  әзір.

Тек өткен жылдың ішінде кәсіподақ ұйымдары бар кәсіпорындар мен мекемелер тарапынан жазатайым оқиғалардан зардап шеккен 21 кәсіподақ мүшесіне көрсетілген материалдық көмек сомасы - 51,4 миллион теңгені, кәсіподақ ұйымдары тарапынан көрсетілген көмек сомасы - 2,3 миллион теңгені құраған. Кәсіподақтардың дәнекерлігі мен медиациясы арқылы еңбеккерлер мен жұмыс берушілердің тең құқылы диалогының арқасында ғана еңбек қатынастарын тиімді реттеуге болады. Осындай ынтымағы жарасқан ортада еңбек этикасын кемеліне келтіріп, әлеуметтік жауапкершілікті өрістетуге жұмыстар жүргізілуде.

Бұл ретте кәсіподақ мүшелеріне құқықтық көмек көрсету, еңбек дауларын шешуде кәсіподақтардың заң қызметі де еңбеккерлердің құқықтарын қорғауда шешуші рөл атқарады.

Мәселен, облысымызда 2024 жылдың өзінде ғана 9 мыңнан астам құқықтық қызмет көрсетіліп, кәсіподақ мүшелеріне 380 миллион теңгеден астам қаражат қайтарылды. 2015 жылдан бері заңгерлік жұмыстың жалпы экономикалық тиімділігі 3 миллиард теңгеден асқан.

Жалпы алғанда, кәсіподақ ұйымы - кәсіпорын деңгейінде жұмыс берушімен әлеуметтік әріптес, еңбек дауының алдын-алу мен еңбек қатынастарын реттеудің тиімді құралы екені даусыз.

Айта кету керек, еліміздегі заңнамаларға сәйкес кәсіподақ мүшелерінің заңды құқықтары ҚР Еңбек кодексі мен «Кәсіптік одақтар туралы» Заңына сәйкес қорғалған әрі заңнамада толық қамтылған.

Жалпы алғанда, кәсіподақ -  жұмыс берушінің оң қолы болуы керек, ол жұмысшылар мен жұмыс беруші арасындағы дәнекер ретінде қызмет етеді, жұмысшылардың мәселелерін жұмыс берушіге жеткізіп, оңтайлы шешім табуға көмектеседі. Сондықтан егер қандай да бір мекеме басшысы әділ еңбек қатынастарын құрғысы келетін болса, ең алдымен кәсіподақты қолдап, сапалы ұжымдық шарттың болуын қамтамасыз ету қажет. Яғни еңбек дауларының алдын алу үшін жұмыс берушінің өзі кәсіподақ құруға мүдделі екені даусыз.

Олай болса, елдегі еңбеккер қауымның, еңбек адамының бүгінгі бет-бейнесін, оның тұрмыстық әлеуетін көтеру бойынша жұмыстарды әрі қарай да жалғастыру, кәсіподақтар тарихын жаңғырта отырып, еңбеккерлер қауымын ел ішінде кеңінен насихаттау кәсіподақ ұйымдарының басты міндеттерінің бірі болмақ.

Жұрт қызметшісі саналатын кәсіподақ ұйымдарының алға қойған негізгі мақсаты мен мін­деті айқын. Ол тәуелсіздік тұғырын биіктетіп, мемлекет мерейін асыру, татулықтың тағылымын танытып, береке бастауы- бірліктің жаршысы болу.

Асан ТІЛЕМІСОВ