Алып тұлғаның айтылмаған тағы бір ерлігі
Мен жақында «Қазақ әдебиеті» газетінен жазушы Елен Әлімжанның «Бауыржан Момышұлының айтылмаған ерлігі» («Қазақ әдебиеті» газеті, №50, 11 желтоқсан, 2020 жыл) атты мақаласын оқыдым. Мақаланы оқып шыққан соң алып тұлғаның айтылмай келе жатқан тағы бір ерлігі туралы жазу мақсатында қолыма қалам алдым. Елен Әлімжан осы мақаласында Б. Момышұлының Мәскеу түбіндегі алапат шайқаста көрсеткен ерлігі жайлы былай деп жазады: «...Ұрысқа жаңа кірген Б. Момышұлының батальоны Кеңес әскері шегініп келе жатқанда (ерекшелеген-мен) керісінше жау қолындағы Середа деревнясына шабуыл жасап, Осташево, Становище деревняларын жаудан азат етіп, Красная Гора деревнясында кескілескен ұрыс жүргізіліп, Ивановское селосын жауға бермей, табан тіреп жатып алып, тек белгіленген мерзімі біткенде ғана шебін тастап, қоршауды бұзып шыққан болатын. Горюныда жаудың жолын бөгеп, тағы да қоршауда қалған батальонның ерлігінің маңызы да айрықша еді...».
Иә, қаламгердің жазып отырған жау қолындағы Середа, Осташево, Становище, Ивановское, Горюны елді мекендеріндегі кескілескен шайқастар туралы Б. Момышұлының, Ә. Нұршайықовтың шығармаларында, жазушы-ғалымдардың еңбектерінде айтылды, жазылды. Алматыда жасақталған 316-атқыштар дивизиясының құрамындағы Б. Момышұлы қолбасшылық еткен батальонның Кеңес әскері шегініп келе жатқанда ұрысқа кіре салысымен көрсеткен ерліктерінің бағалануында және осы кескілескен шайқастар тарихтан өз орнын таба алды ма, әлде таба алмады ма, әңгіме осы туралы болмақ.
КСРО тарихында Кеңес әскерлерінің неміс-фашист басқыншыларына қарсы шабуылы 1941 жылдың 5-желтоқсанында басталды деп жазылған. Мұны батыр Бауыржан: «...Сөйтіп, 4-5-желтоқсанда Мәскеу түбінде қорғаныс ұрыстары тоқтап, енді біздің әскерлердің шабуыл ұрыстары басталды...»,-деп растайды (Ә. Нұршайықов, «Ақиқат пен аңыз» (роман-диалог), «Жазушы» баспасы, Алматы, 1978 жыл, 130-бет).
Дегенмен, Мәскеу түбіндегі жауға қарсы шабуыл ұрыстары 1941 жылы 5 желтоқсанда емес, онан бұрын басталғаны рас. Басталғанда да Жоғары Бас қолбасшылықтың бұйрығынсыз қарсылық шабуыл үдейді. Бұл ұрысты Бауыржан Момышұлының батальоны бастаған еді. Бұл тарихта өз орнын таба алмай келеді. Менің батыр Бауыржанның тағы бір ерлігі деп айтып отырғаным осы. Ә. Нұршайықовтың «Ақиқат пен аңыз» атты роман-диалогының 131-133-беттерінде Панфилов дивизиясында қызмет етіп жатқан бүкіл дивизиядағы ұлты орыс емес командирлер мен саяси қызметкерлер дивизия штабына шақырылғаны туралы жазылады. Не үшін ұлты орыс емес командирлер мен саяси қызметкерлер дивизия штабына шақырылады? Ол туралы кейінгі мақалада қамтылады. Бұл тақырыптағы әңгіме – Бауыржан Момышұлы қолбасшылық еткен жауынгерлердің 1941 жылдың 5 желтоқсанынан бұрын шабуылға шығуы, осы ерліктің бағаланбай келе жатқаны.
Сонымен, «Ақиқат пен аңыз» роман-диалогының 133-бетінде Ә. Нұршайықов Кеңес Одағының Батыры, ғалым Мәлік Ғабдуллиннің Бауыржан Момышұлы туралы айтқанын есіне түсіреді: «Бұрын бәріміз бір қалада тұрып, бір дивизияның құрамына кіріп, жаумен соғысуға бірге келсек те, бәріміз бір күн, бір сағатта дұшпанмен айқасқа түсіп, алпыс күн бойына талай қасіретті көріп, қатар жүрсек те, осы жатқан командирлер мен саяси жетекшілер көбіміз бірімізді біріміз білмейтінбіз. 1075-полктағы капитан Лысенконың батальоны сияқты, 1073-полкта аға лейтенант Бауыржан Момышұлының батальоны да генерал Панфиловтың резерві болғанын, Момышұлы батальонының 22-25 қазанда жаумен қоршауда соғысқанын, тас мүсіндей болып жаралған тікірейген шаш аға лейтенанттың темірдей басшылығымен ол батальонының қоршауды бұзып, қайтадан дивизияға қосылғанын, одан кейін сол батальонның 16-20 қарашада Горюны деревнясының түбінде тағы да қоршауда болып, жауды күйреткенін, тағы да өз дивизиясымен ерлікпен келіп қауышқанын мен білмейтін едім. Сол сияқты қазанның 18-21 күндері менің ротамның да Осташево түбінде қоршауда болып, ротадан тірі қалған 24 адамға орман ішінде босып жүрген 119 жауынгерді қосып, дивизияға әкелгенімді, одан кейін, 16-17 қарашада, автоматшылар ротасы деп аталған 13 автоматшымен Ширяево деревнясы үшін болған ұрыстарда біздің жаудың екі танкісін, 150-дей солдатын жойған азын-аулақ еңбегімізден Бауыржан да бейхабар болатын. «Бір кеште «Бауыржан Момышұлы» деген екі-ақ сөз аузынан шыққан тас түйін болып алған мынау қайрақтай қазақ бұрын кім болды екен?» деп ойлап жатып, мен де ұйқыға кеттім. Баукеңмен бірінші кездескендегі сол кескіні, сол екі сөзі өмір бойы менің ойымда қалды...» (Ә. Нұршайықов, «Ақиқат пен аңыз» (роман-диалог), «Жазушы» баспасы, Алматы, 1978 жыл, 133-бет).
Міне, батыр Бауыржан Момышұлының өміріне қатысты деректің бірі ослай сыр шертеді. Мұны кейінгі ұрпақ біліп өсуі тиіс деп ойлаймын.
Меңдібай Әбілұлы,
филология ғылымдарының кандидаты, аймақтық менеджмент академиясының,
Тараз инновациялық-гуманитарлық университетінің профессоры,
Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, бауыржантанушы