Бауыржан Момышұлының поэзиясындағы елдік рухы

Жастайынан алғыр, зерек Бауыржан Момышұлының бойындағы ақындық талантын танып білген мектептегі ұстазы Тәңірберген Отарбаев «Сенен ақындықтың исі шығады» деп, оны әдеби шығармалар жазуға баулиды.

Б.Момышұлы өлеңдерінде өз заманының тарихи-әлеуметтік оқиғаларымен қатар, сол кезеңдегі халық жүрегіндегі ой, мақсат, арман, мүдде жиі көтеріледі.

Ақын жаратылыс құбылыстарының өзара үндескен ұқсас қасиеттерін, сан алуан сырларын өлең жолдарына айналдырады. Туған халқының психологиялық болмысын терең сезіне білген ол жұртының қуанышын да, қайғысын да жырына арқау етеді.

Фольклордың көп ғасырлық поэтикалық үлгісі ұлттық әдебиеттің озық көркемдік сипаттарға ие болуына ықпалын жалғастыра түсті. Зерттеуші Ш.Сәтбаеваның «Бұл кезеңдегі әдебиет қайраткерлері өткен ғасырларда қалыптасып, орныққан рухани ақыл-ой ізденістерінің тәжірибесін, жетістіктерін пайдалана отырып, идеялық көркемдік деңгейі биік асыл мұралар жасады, жаңа тарихи жағдайларда оларды жалғастыра дамытты. Сөйтіп, заман қажет-мүдделеріне ілесе алды, қоғам қалпын реалистік әрі романтикалық әдіспен бейнелеп, келелі де салмақты ой-тұжырымдар айтты» деген   пікірі Бауыржан Момышұлы тектес ақындардың шығармашылығын тануға жаңаша бағдар береді.

Бауыржан Момышұлының әдеби мұрасы  қазақ сөз өнері мен шығыстың классикалық әдебиетімен сабақтасқан даму арналарынан нәр алады.

Фольклор мен әдебиеттің адамгершілік тәрбиесінің негізгі құралы болып қалыптасқан рухани қызметі ақын-жыраулардың дидактикалық-философиялық тереңдіктері арқылы танылады.

Халық тағдыры – поэзияның мәңгілік тақырыбы. Елдің басындағы жағдай, қоғамның шындығы ақын жырының өзегі болмақ. Б.Момышұлының шығармалары да міне, осы тарихи ақиқаттың айнасы іспетті ұлттық әдебиеттің ілгері басқан керуен-көшінің ұлы тізбегінде де өткір сипаты мұқалмастан, қайта әр кезеңде жаңаша жаңғырып, жарқырай түсетіні де талас тудырмаса керек.

Бүгінде Бауыржан Момышұлының атын айтқанда, екі бірдей бейне көз алдымызға келеді. Бірі - батырдың, екіншісі - ақын-жазушының тұлғасы. Бойында осы екі қасиеттің бірі табылып, бірі табылмағанның өзінде Бауыржан Момышұлы халқының асқан ардақты ұлдарының бірі болатыны анық. Осы екі бірдей қасиеттің Бауыржан Момышұлының бойынан табылғандығына, тұғырлы тұлғасындағы тамаша жауынгерлік рух пен әдеби әскери шығармашылығы сипатының бір-бірімен ғажап сыйысқандығына таңданбау мүмкін емес.

Бауыржан Момышұлының әкесі Момыш молда, ауылдық кеңес төрағасы болып қызмет істеген. Ахмет Байтұрсыновтың, Жүсіпбек Аймауытовтың, Мағжан Жұмабаевтың, Міржақып Дулатовтың, Сұлтанмахмұт Торайғыровтың газетке шыққан шығармаларын жинап, түптеп баласы Бауыржанға беріп отырған. Оны әкесі кітап оқуға осылай қызықтырған.  

Бауыржан Момышұлы өзінің жастайынан көркемөнерге құштарлығының артуы туралы : «Кейде ел ішіне ақын келіп қонар еді. Бұл -ең бір сәтті күн, ең тәтті күн болатын. Барша жұрт ақын түскен үйге жиналып, иін тіресіп тұратын. Үйге сыймағандары жабықтан сығалап, ал кейбіреуі ақынның үнін алыстан естігендеріне риза болатын.

Көкем келгелі ел адамдары әжемнің отауына жиналатын. Көкем әндетіп отырып, халық жырларын, қиссаларды оқыр еді. Өзгелері ентелей түсіп, ұйып мүлгіп, теңселе толқып тыңдайтын. Осылай көкем жарықтық өле-өлгенше ел ішінің ең қалаулы жыршысындай өтіп еді-ау.

Қиссалардың маржандай тізілген таза тілі, оралымды ойы, қиял жетпес теңеулері, ертіп отыратын екпіні, ұйытып тастайтын ұйқасы тыңдаушының жан сарайын жарқыратып жібергендей сезілетін. Мен осынау халық қазыналарын алғаш рет ақын-жазушылардан, көкем сияқты көзі ашық білімділерден сіңіргем. Солардан дәм татып, солардан сусындағам»,   - деп жазады.

Қазақтың халық ауыз әдебиетінің көркем туындыларын оқып, тыңдап, сусындап өскен бала Бауыржан бойында ақындықтың пайда болуы заңдылық еді. Оның ақындық талантының түп қазығы – халық ауыз әдебиетінде.

Б.Момышұлының жеке қорынан алынған «Толғау» (үзінді) атты жыр-толғауы 378 жолдан тұрады. Бұл туынды Махамбеттің өр жырларымен үндесіп жатқандай.  Осы толғауды Ұлы Отан соғысы дәуірінің айнасы деуге болады. Онда автор ақындықты, батырлықты, ер жігітті, адал ұлды, жүйрік атты, кемеңгерлікті, шешендікті, шеберлікті, жазушылықты, ағайынды, қолбасшыны және өзін тілге тиек етеді.

Осы орайда батыр Бауыржан: «ақын емен арынды» деп өзін ақынмын деп санамайтынын жеткізеді.

Таптасам түзу оюын,

Жақпасам бояу қоюын

Айып етпе, би халық,-деп көптен  кешірім өтінеді.

«Жыр- халықтың жүрегі», «салмақтап сөзін сынаңыз» деген жолдар да оның өлеңге деген үлкен жауапкершілігін аңғартады.

Келіспес жерін келтелеп,

Кемдігін тағы сұраңыз,          

Кірленбесе болғаны,

Өлеңнің асыл қазынасы.

Атадан қалған мұрамыз,-деп толғауы да талайға ой салғандай.

Өлең -сөздің патшасы, сөз сарасы,

Қиыннан қиыстырар ер данасы,– деп ұлы Абай айтқандай, әркімнің-ақ жанында ақындық сезім бар, бірақ сөз патшасын ерлердің данасы, елдің қамқоры ғана қиыстыра алады.

Олай болса, Ұлы Отан соғысы кезеңінде Б.Момышұлы өзінің ақындығымен де, қолбасшылығымен де, батырлығымен де жауынгерлердің қамқоршысы бола алды. Ол атадан қалған мұраны дамытып, әскери көркем әдебиетке мол үлесін қосқан жауынгер ақын. Біз талдағалы отырған «Толғау» атты толғау жыры осыған дәйек бола алады. Ақын:

Өлеңге олақ болсам да,

Құр ұйқасқа құл болмай,

Көргенімді, ойымды,

Айтпастан қалай шыдайын, -дейді.  

Б.Момышұлының өлеңінде ата-бабаның тәлім-тәрбиелік жолын жалғастыру өсиет етіледі. Жан мен тән тазалығын сақтаған ұрпақ- қазақ халқының ежелден бергі асыл мұраты. Осы орайда ақын ер азаматтарды еліне адал ұл, халқына сүйеу болуға, қаһарман жігіттерді атаның жолын қууға үндейді. 

Өлең соғыс жылдарында жазылса да, өзіндік көркемдік ерекшелігі мен мазмұнын жойған жоқ.

Б.Момышұлының толғау жырлары негізінен насихат сөзге құрылған. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы майдан төріндегі жауынгерлердің рухын көтеруге, тылдағы ағайын-туыс, дос-жаранның сенімін нығайтуға тырысады.  

Ағайыннан не пайда,

Адал еткен еңбекті

Бағалап мақтан етпесе...

Жағаласып жаушымен,

Белуардан қан кешсең,

«Батырым менің» демесе, - деп төкпелетеді.

Ақын – адамгершілік, ар-намыс, адал махаббат ең жоғарғы қасиет деп дәріптейді. Егер адал болмаса, жақыным мынау демесе, жақсылыққа сүйініп, жамандыққа күйініп, елдің көркін келтіріп, елге медет болмаса, оның несі ағайын дегенді меңзейді. 

Б.Момышұлының толғауын  оқыған сайын мазмұны мен идеясы адамды терең философиялық ойға жетелей түседі. «Толғау» жыры негізінен Ұлы Отан соғысы дәуіріндегі шынайы өмірді бейнелейді. Ақын өз туындысында бүкіл жауынгерлердің сезімі мен санасының сол дәуірдегі шынайы көрінісін ерекшелеп көрсетеді.

Ақын толғауында өзінің өткен өмірі мен соғыс дәуірінде жауға қарсы мыңдаған жауынгерлерге қолбасшылық етіп, «белуардан қан кешіп», «отқа түсіп, су кешіп», «бал орнына у ішіп», «халық үшін қан төктік» деп шабытпен толғайды. Б.Момышұлы өз әскерлерімен неміс басқыншыларының бес рет қоршауын бұзып шығады.

Ақын:

Сескенбестен семсерден,

Шегінбестен ажалдан,

Қан соққы бердік хайуанға!

Серігім, досым мың солдат,

Талмаушы еді толықсып

Жосылтып жауды айдауға,  -деп тебіренеді. Б.Момышұлы өзінің толғауында Отан соғысы үстінде мызғымас достықтың орныққанын  өрнектейді:

Аққұба сары тегі орыс,

Ежелден ер боп атанған,

Қара торы мөлдір көз,

Тегі қазақ атамнан...

Қырғыз, өзбек, түрікпен,

Бостандықпен туысып

Ел қорғауға біріккен,   - деп шабытпен жырлайды. Ақын сын сағаттарда, қан майдан үстінде бастарынан кешірген достықтың алтын өзегін толғауында шынайы көркем суреттейді.

Соғыс дәуірінде қазақ ақындарының Ресей жеріндегі орман мен өзендердің жағасында сол жерлердегі жауынгерлердің ұлы достығы мен ерлігін лирикаларында асқақ рухпен жырлағаны белгілі.

Ақын өз толғауында әскерді соғысқа үйретіп, жауына күйрете соққы беретін қолбасшыны жоғары дәріптеп, жырлайды.

Ерлердің ері қолбасшы,

Әскер көркі қолбасшы,

Елдің ұлы қолбасшы,

Жігіт келпі қолбасшы, -

десе, енді бір жолында

Қазынасы ақылдың,

Жетекшісі батырдың,

Арыстандай айбатты,

Жолбарыстай қайратты,  -деп толғанады.

Ақын - қолбасшы «ақылды, жетекші, айбатты, қайратты» болғаны абзал. Халқымыздың қаһарман перзентінің  бұл насихат сөзі бүгінгі тәуелсіз еліміздің әскер  қолбасшыларына да қажет дүние.

Б.Момышұлының ерлікке толы толғауының соңғы шумақтарында өзінің Ұлы Отан соғысы дәуіріндегі ұлы ерліктері мен қолбасшылықты атқарғандағы істерін «мен істедім демеймін» деп өте кішіпейілділік, адамгершілік, ұлылық қасиетін де танытады.

Баяндалған істерді,

Мен істедім демеймін.

Мен істедім дегенше,

Мың істеді дегеймін,-деп сөз саптауының өзі оның даңқын асқақтатып, дәрежесін биіктетіп тұр.   

Ұлы Отан соғысы дәуірінде философиялық терең ой мен жүрек тебіренісін ұштастырып, аз ғана шумаққа қаншама «ұлы істерді» сыйғызған ақынның шалқар шабытына  таңырқамасқа болмайды. «Мен мыңдікі болмасам, ер елдікі болмаса, кім істеді дер едім?». Ұлы Жеңіске жеткізген осылар деп ақын ой түйеді.

Қазақ әдебиетінің бір саласы әскери көркем әдебиеттің қалыптасып даму тарихының жолында әралуан көркемдік дәстүрлердің тоғыса қосылып, сөз өнері мұраларының ұлттық арналарын кеңейтетіні мәлім. Осы анықтамаға сәйкес туындылар дәстүрі желісі үзілмеген шығармашылық дамудың көрсеткішін байқатады.

Жауынгер ақын-жазушы Бауыржан Момышұлының қаламынан туған туындылары әскери көркем әдебиетіміздің баға жетпес  қазынасы.  Болмысы бөлек батырдың өлең-толғаулары мен дидактикалық сарындағы нақыл сөздері, ғылыми, әскери, көркем туындылары ұрпақтан ұрпаққа жететін құнды мұра болып қала бермек.

Құдайберген Мамбетов,

филология ғылымдарының кандитаты,

 Сарысу ауданы