ЖИ туралы заңның жаңалығы неде?
Қазақстанда цифрлық трансформацияның жаңа кезеңі басталды. Мемлекет басшысы қол қойған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жасанды интеллект және цифрландыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң жасанды интеллектіні реттеу саласында бұрын-соңды болмаған жүйелі жаңалықтарды енгізіп, ұлттық заңнаманы жаңа технологиялық дәуір талаптарына бейімдеді. Аталған құжат елімізде жасанды интеллектіні дамытуға бағытталған кешенді құқықтық база қалыптастыруды көздейді. Сонымен бірге, азаматтардың құқықтары мен бостандығын қорғау, ақпараттық қауіпсіздікті күшейту, цифрлық инфрақұрылымды жауапкершілікпен дамыту сияқты маңызды міндеттердің шешімін табуға ықпал етеді.
Заңның негізгі жаңалықтарының бірі – жасанды интеллект жүйелерінің құқықтық мәртебесін алғаш рет айқындау. Бұрын ЖИ-дің ақпараттандыру объектісі ретіндегі рөлі нақты көрсетілмеген болса, енді заң оны адамның белгілі бір міндеттерді орындауына көмектесетін арнайы технологиялық құрал ретінде сипаттайды. Бұл өзгеріс жасанды интеллектіні дербес, тәуелсіз субъект ретінде емес, адам қызметін қолдаушы функционалдық механизм ретінде қарауға құқықтық негіз береді. Осы арқылы ЖИ пайдаланылған кезде туындайтын жауапкершілік мәселесі айқындалып, оны қолдану процесіне қатысушылардың міндеттері нақтыланды.
Жүйелерді иеленушілер мен нақты қолданушылардың рөліне қарай жауапкершілік бекітілуі – заңның маңызды жетістіктерінің бірі. Бұл модельде жасанды интеллектіні жасаған немесе иеленген тұлға оның қауіпсіздігіне, тұрақты әрі сенімді жұмыс істеуіне, тәуекелдерді басқару тетіктерін енгізуге жауап береді. Ал жүйені қолданушы тарап алынған нәтижелерді бағалап, қажет болған жағдайда адамдық бақылауды жүзеге асыруға міндетті. Мұндай тәсіл әлемдік тәжірибеде «жауапкершілігі бөлінген ЖИ экожүйесі» деп аталады және технологияларды қауіпсіз әрі этикалық қолданудың негізгі шарттарының бірі болып саналады.
Жаңа заң этикалық қағидаттарды да айрықша назарға алады. Сонымен бірге әділеттілік, теңдік, ашықтық, түсініктілік, деректердің құпиялылығы, адамның еркін шешім қабылдау құқығы, қауіпсіздік пен қорғаныс сияқты құндылықтар заң деңгейінде бекітілді. Бұл Қазақстанда жасанды интеллектіні адам игілігіне бағытталған, қоғам мүддесіне сай қолдану үшін берік идеологиялық және құқықтық тұғыр қалыптасқанын көрсетеді. Әсіресе ашықтық қағидаты ЖИ негізінде жасалған өнімдер мен қызметтердің тұтынушылар үшін түсінікті болуын талап етеді. Енді жасанды интеллект қатыстырылған тауарлар, жұмыстар және қызметтер міндетті түрде арнайы таңбамен белгіленуге тиіс. Бұл пайдаланушылардың ақпараттандырылған таңдау жасауына мүмкіндік береді және адастыру ықтималдығын азайтады.
Азаматтардың жеке деректерін қорғау мәселесі де ерекше назарға алынған. Жеке деректерді өңдеуге келісім беру мерзімі енді нақты мақсатқа жету үшін қажет болатын шектен аспауы тиіс. Бұл өзгеріс деректер иелерінің құқықтарын күшейтеді және олардың жеке өміріне қол сұқпау қағидатын қорғауға бағытталған. Бұған қоса, деректер субъектісі кез келген уақытта бұрын берілген келісімді кері қайтарып ала алады, ал операторлар мен үшінші тараптар мұндай шешім туралы міндетті түрде хабардар етілуге тиіс. Бұл – халықаралық стандарттарға, әсіресе GDPR талаптарына жақындаудың айқын белгісі.
Ел ішінде белгілі бір мүмкіндіктерге ие жасанды интеллект жүйелерін қолдануға және құруға тыйым салынуы – қауіпсіздік тұрғысынан аса маңызды қадам. Түпсаналық (deepfake) технологиялар арқылы алдап-арбау, манипуляциялық мүмкіндіктері бар алгоритмдер, жеке деректерді заңсыз жинауға бағытталған жүйелер Қазақстан аумағында қолданылмайды. Мұндай шектеулер ақпараттық және әлеуметтік қауіпсіздікті қорғауға бағытталған, себебі ЖИ-дің теріс мақсатта қолданылуы қоғамға айтарлықтай зиян келтіруі мүмкін.
Ұлттық жасанды интеллект платформасының қызметіне қатысты заңнамалық негіздер қалыптастырылуы елдің технологиялық өрлеуіне жасалған маңызды инвестиция болып табылады. Қысқа мерзімге есептелген бұл платформа ЖИ модельдерін әзірлеу, оқыту және тәжірибеден өткізу үшін орталықтандырылған алаң болмақ. Оның көмегімен стартаптар, ІТ компаниялары және ғылыми орталықтар өз жобаларын тиімді түрде дамытуға мүмкіндік алады. Бұл Қазақстанның ЖИ саласындағы ғылыми-инновациялық әлеуетін арттырып, жаһандық бәсекелестікке қабілетті мамандар мен өнімдердің пайда болуына ықпал етеді.
Заңның тағы бір маңызды бөлігі – қамтамасыз етілмеген цифрлық активтердің айналымын реттеу. Бұған дейін олардың қолданылуы тек Астана халықаралық қаржы орталығының құзырында болса, енді Қазақстанның бүкіл аумағында реттелетін болады. Бұл цифрлық активтер нарығын заңдастыруға, көлеңкелі айналымды азайтуға және азаматтардың экономикалық мүддесін қорғауға ықпал етеді. Сонымен қатар тауарларды таңбалау саласында да өзгерістер енгізіліп, бөлшек саудаға қатысушыларға бақылау-касса машиналары арқылы жүргізілетін операцияларды нақты сәйкестік құралдары арқылы тіркеу талабы қойылды. Бұл тауар қозғалысын реттеуді жеңілдетеді және нарықтың ашықтығын арттырады.
Ақпараттық қауіпсіздік талаптарының күшейтілуі цифрлық мемлекет құру жолындағы маңызды қадам болып саналады. Қазіргі уақытта кибершабуылдар саны артып отырғандықтан, бұл саладағы құқықтық нормаларды жаңарту аса қажетті шара еді. Заңдағы өзгерістер ұлттық ақпараттық инфрақұрылымның тұрақтылығын арттырып, мемлекеттік органдар мен жеке ұйымдардың деректерін қорғауға бағытталған қосымша кепілдіктер береді.
Жалпы алғанда, қабылданған заң Қазақстанды жасанды интеллектіні жауапкершілікті, қауіпсіз және этикалық тұрғыдан дамытуға ниетті елдер қатарына қосады. Ол технологиялық жаңашылдықтар мен азаматтардың құқықтары арасында тепе-теңдік орнатып, цифрлық экономиканың жаңа кезеңіне өтуге құқықтық негіз жасайды. Сонымен қатар бұл өзгерістер отандық IT индустрияны дамытып, инновациялық экожүйені қалыптастыруға қуатты серпін береді. Қазақстанның ЖИ саласындағы бұл батыл қадамы болашақта елдің халықаралық аренадағы ғылыми-технологиялық беделін нығайтуға үлес қосатыны сөзсіз.
Айжан ӨЗБЕКОВА