Адам миының құпиясы жайлы не білеміз?

Жалпы адам миының орташа салмағы 1 400 грамды құрайды. Ал, кейбір ғұламалардың миының салмағы бұл көрсеткіштен әлдеқайда жоғары болып отыр. Мәселен, неміс математигі Гауестың миының салмағы 2400 грамды құраса, Кромвельдікі – 2300, Байрондыкі – 2228, Тургеневтікі – 2012, Бисмарктікі – 1965, Есениндікі – 1920, Шиллердікі – 1785, Бетховендікі – 1750, Менделеевтікі – 1571, Троцкийдікі – 1568, Станиславскийдікі – 1505 грамм, Лениндікі небәрі 1340 грамм болыпты.

Осыдан кейін адамның интеллектілігін мидың салмағының өлшемімен бағалау тәжірибесі күн тәртібінен алынып тасталыпты. Бұл тұжырымға бірінші болып америкалықтар қарсы шыққан. Оған себеп, американың ұлттық данышпаны, ақын Уолт Уитменнің миының салмағы небәрі 1256 грамм болыпты. Одан кейін француздар өздерінің атақты жазушысы Анатол Францтың миының салмағы 1017 грамм болғанын алға тартып, дау туғызған.

Адам миын зерттеуші ғылымның теориясы бойынша ең ауыр 2850 грамм мидың иесі ғалым емес, қарапайым бір нақұрыс болғаны жоғарыдағы миға қатысты адам интеллектілігінің қалыптасуы жөніндегі ғылыми байламды жоққа шығарады.

Жалпы, жекелеген кейбір адамдардың миының өзгелердікінен айырмашылығы болатыны анықталған Тіпті, әрбір құрлықта тұратын адамдардың миының салмақтарында да айырмашылықтар бар. Мысалы, африкалық негрлердің миының салмағы – 1316 грамм, еуропалықтардың миының орташа салмағы 1361 грамм болады екен. Олардың ішінде немістердікі – 1291 грамм, швейцариялықтардікі – 1327 грамм, орыстар мен украиналықтардыкі 1377 грамм болып шыққан.

Ал жер бетіндегі ең ақылды ұлт деп жүрген жапондардың миының салмағы 1374 грамм болса, буряттардың миының салмағы 1508 граммға дейін жеткен. Осыған қарап отырып, өзіңіз бір байлам жасай беріңіз.

Кеңес үкіметі тарағанға дейін Мәскеуде құпия түрдегі адам миын зерттейтін институт жұмыс істеп келді. Бұл құпия мекеме 1920 жылы Сталиннің өкімімен ашылып, оған ұлы тұлғалар дүниеден өтісімен олардың милары өткізіліп тұрған. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін бұл орталықта 300-ден астам адамның миы орналастырылған. Олардың ішінде Лениннің, Мичуриннің, Горькийдің, Сталиннің, Калининнің, Маяковскийдің, Ландаудың милары сақталған. Күн көсемнің бас миының қыртысы өзге милармен салыстырғанда ерекше қатпарлардан тұрған көрінеді. Мұндай милар әдетте есте сақтау қабілеттері мен шешендік дарыны бар адамдарда болады екен. Мәселен, Ленин өзінің мақалаларында өте көп сөзді, 136 мың сөзді қолданғаны зерттеу амалдары көрсетіп берген. Сол сияқты Лев Толстой «Соғыс және бейбітшілік» романында 16 мың, ал Ги де Мопассан 3,5 мың сөзді қолданғаны белгілі.

Жақында атақты физик Альберт Эйнштейннің миының қарапайым адамдардыкінен өзгешелігі анықталды. Атақты физиктің желке тұсындағы ми қыртыстарының айрықша дамығаны белгілі болды. Зерттеу амалдары бойынша, ғұлама миының қатпарлар жасушасы жақсы дамыған. Оны көптеген ғалым ассоциациялық ойлау қабілеті мықтылығының көрінісі деп біледі. Данышпанның шүйде тұсында ерекше ойықтар мен «әуендік түйін» атты томпақшалар қалыптасқан көрінеді. Сондай-ақ, атақты физик миының қозғалтқыш қабығының құрылымы да шамадан тыс дамыған көрінеді. Бұл Эйнштейннің әуенге де қабілетті болғанын көрсетеді. Бұл болжамдар антропологтардың Эйнштейн миының 240 тұсын кесіп алып, микроскопиялық зерттеулер жүргізу арқылы анықталған.

Адам организмінде ми ең басты міндет атқаратыны белгілі. Адам өлгенде де оның ең маңызды критерийі ретінде мидың қызметін тоқтатуымен саналады. Әйтсе де осы маңызды органсыз өмір сүрушілер болғаны да анықталып отыр.

1888 жылы Нью-Йоркте теңіз матросының жарты шекесін кеме тросы жұлып әкетіп, мисыз қалғаны, оның одан кейін де 26 жыл өмір сүріп, аяқ-қолының жұмыс істемей қалуынан қайтыс болғандығы айтылған.

1935 жылы сол Нью-Йоркте тіпті басында 1 грамм миы жоқ сәби дүниеге келіп, 27 күннен кейін шетінеп кеткен. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Ғалымдар әлі күнге дейін мисыз бастың да, миы көп бастың да құпиясын аша алмай келеді.

Ми біздің қалағанымызды (сөйлесу немесе серуендеу сияқты) және ойланбастан организмнің не істейтінін (тыныс алу сияқты) бағыттайды.

Біздің миымыз елестете алатынымыздан әлдеқайда көп жұмыс істеуге қабілетті. Ақыл-ойдың жасырын мүмкіндіктерінің арқасында біз жаңалықтар ашып, алға қойған мақсаттарымызға қол жеткіземіз, ең қастерлі армандарымызды жүзеге асырудамыз.

Көбірек жұмыс істеп, жалқау болмау үшін миымыздың неге қабілетті екенін біліп, өзіңіздің миыңызға тым көп «демалуға» жол бермеу маңызды.

Ми болашақ пен қиялды дәл осылай қабылдайды. Біз бастапқыда кез келген әрекетке, сөз тіркесіне, оны ақиқатқа немесе өтірікке бөлмей әрекет етеміз. Әрине, шындыққа мән бермей, «раушан түсті» көзілдірікпен өмір сүруді ұнататын адамдар туралы қабылдайтынымыз сөзсіз.

Ми интеллектуалдық жұмыстан шаршамайды. Шаршау мен қайғы-қасірет сезімі ең алдымен эмоциялар мен тәжірибелерге байланысты пайда болады. Психикалық жұмыс кезінде ми арқылы өтетін қанның құрамы өзгермейді.

Уақыттың көбінде ми автоматты режимде болады. Әдеттегі іс-әрекеттер, күн сайын қайталанып, ойымызды авто режимге ауыстырады.

Ми біздің не ойлайтынымызды «көреді». Біздің армандарымыз немесе ойларымыз біздің түйсігімізден көрініс табады. Мысалы, көліктің белгілі бір маркасын сатып алу мақсатын қойған болсаңыз, оны көшеде басқа түрлеріне қарағанда жиі көресіз.

Адам миы кез келген бұлшықет сияқты жаттығуды қажет етеді. Айқас сөздер, тренингтер, оқу курстары, фильмдер, дұрыс және бүтін тағамдар, таза ауа және спорт адам миының үздіксіз жұмыс істеуі үшін қажет.

Ми ешқашан ұйықтамайды немесе демалмайды. Тіпті ұйқыда да ми оянған күйдегіден екі есе ауыр жұмыс істейді.

Ми жаңа ақпаратты есте сақтау мақсатында қажетсіз ақпаратты өшіреді. Кейбір деректерді ұмытып кеткеніңіз, оны көптен бері қолданбағаныңызды көрсетеді. Сондықтан сіз үшін маңызды ақпаратты жиі есте сақтаңыз.

Ми ауырсынуды сезінбейді. Ғалымдар көптеген шеттегі нерв талшықтары өзі жауап беретін миға сигналдар беретінін дәлелдеді.

Біз миымызды «жаңарта» аламыз. Кез келген әрекет жаңа нейралды байланыстар түзу арқылы миды өзгерте алады. Бізге өз мансабымызда табысқа жету екіталай сияқты көрінсе де, онда үнемі күш салудың көмегімен ми мақсаттың өзіне жол аша бастайды.

Ми саулығын сақтау үшін психикалық белсенділіктің жоғары деңгейін сақтау, көбірек қозғалу, артериялық қысымды бақылау және міндетті түрде медициналық тексеруден және профилактикалық тексеруден уақытылы өту маңызды.

Мидың бұзылуы өте алуан түрлі болуы мүмкін: нейробұлшық ет аурулары, эпилепсия, көптеген склероз, Паркинсон ауруы, деменцияның әр түрлі түрлері, созылмалы ми ишемиясы және инсульт.

«2021-2025 жылдарға арналған іс-шаралар» бойынша КОВИД-тен кейінгі синдромның туындау ықтималдығы жасына қарай артады және қазіргі проблемаларды жиі шиеленістіре түседі деген болжам бар.

Неліктен ми қартаяды? Қартаю біздің ағзамыздың табиғи процесі болып табылады. Уақыт өте келе ми да өзгереді. Ол  әртүрлі созылмалы, жұқпалы, қабыну ауруларына байланысты жүйке жасушалары мен жасушааралық байланыстардың құрылымы нашарлап, сұр заттың көлемі төмендейді.

Дегенеративті өзгерістер 25 немесе 30 жас шамасында басталады және тіндерден молекулаларға дейінгі мидың барлық деңгейлеріне әсер етеді. Адам жас және белсенді болған кезде олардың миында жоғары пластика мен регенерация қабілеті бар. Сондықтан біз жас кезімізде белгілі бір оқиғалар немесе әрекеттер үшін ойға сақтау, яғни жадымыздың аздап нашарлағанын байқай аламыз.

Уақыт өткен сайын жас өзіне көндіреді. Бізге жаңа нәрселерді үйрену қиындай түседі, ақпараттарды есте сақтау нашарлайды. Бірақ бұл біздің танымдық функцияларымыз қайтарымсыз жоғалады дегенді білдірмейді.

Мидағы өзгерістер жасымызға байланысты табиғи және табиғи процесс болып табылады. Қартайған сайын ағзамыздың ресурстары мен мүмкіндіктері нашарлай түседі. Дегенмен, біз бұл процеске әсер ете алмаймыз дегенді білдірмейді. Керісінше, жаңа эмоциялардың, спорттың, жақындармен қарым-қатынас жасаудың, кітап оқудың, таныс емес ақпаратты игерудің арқасында біз миымызды жақсы қалыпта ұстай аламыз және қартайғанша жарқын ойға ие бола аламыз.

Расын айту керек, қанша дамыдық, жұмбақ дүниелерді аштық десек те ми адам ағзасының ішіндегі құпиясы мол ағзалардың бір болып қала бермек.

Толқын АЙМАХАНОВА,

«Тараз-Болашақ» жоғары медициналық

колледжінің оқытушысы