Жастар этносаралық келісімді қалай бағалайды?

Тараз қаласында этносаралық тұрақтылықты және оның құндылықтарын Y және Z буын қалай қабылдайтынын зерттеу мақсатында    «Этносаралық қарым-қатынасқа жастар көзқарасы» тақырыбында әлеуметтік сауалнама жүргізілген болатын. Нәтижесінде жастардың қазіргі этносаралық ахуалға көзқарасы, олардың тәжірибесі мен ұсыныстары жөнінде құнды деректер алынды. Төменде сол сауалнама қорытындыларына және ашық дереккөздердегі ақпараттарға сүйене отырып, еліміздегі ұлтаралық келісімнің жай-күйі мен оны нығайту жолдары талданады.

Сауалнамаға жауап бергендердің басым көпшілігі – 14-35 жас аралығындағы жастар. Олардың 86 пайызы өз қала, ауылындағы этносаралық қатынастар деңгейін «жақсы» немесе «өте жақсы» деп бағалаған. Бұл көрсеткіш жастардың көпұлтты ортадағы ахуалды жалпы оң қабылдайтынын аңғартады. Респонденттердің үштен бірі өзге этнос өкілдерімен күнделікті араласып тұратынын айтса, шамамен 45 пайызы кейде (анда-санда) араласатынын көрсеткен. Тек 22 пайызы ғана өзге ұлттармен мүлде араласпайтынын жеткізген. Демек, қазіргі қазақстандық жастардың басым бөлігі көп этносты ортаны табиғи өмірдің бір бөлшегі ретінде көреді деуге болады.

Қазақстан халқының бірлігі күні, Наурыз мерекесі сынды шараларда түрлі ұлт өкілдерінің бір сахнада өнер көрсетуі – осындай мәдени бірігудің жарқын үлгісі. Мұндай мерекелік фестивальдер мен жобалар жастардың бір-бірінің дәстүрі мен өнеріне қызығушылығын оятып, өзара құрмет сезімін арттырады. Сауалнама нәтижесінде жастар этносаралық келісімге әсер етуші басты фактор ретінде ең алдымен тәрбиені атаса, респонденттердің 53 пайызы қоғамдағы татулық деңгейі адамдардың отбасынан алған тәрбиесіне тікелей байланысты деп санайды.

Екінші маңызды фактор – мәдени бірігу (20 пайызға жуық), яғни түрлі этностардың мәдениетімен танысу және ортақ шаралар арқылы өзара түсіністікті нығайту мүмкіндігі. Сонымен бірге, жастардың көзқарасында білім беру жүйесінің ықпалы (18 пайыз) мен мемлекеттік саясаттың рөлі (8 пайыз) де елеулі. Ал дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдарын маңызды фактор ретінде көрсеткендер өте аз (шамамен 1 пайыз ғана), демек көпшілік үшін этносаралық қарым-қатынас сапасы ресми медиадан гөрі тікелей орта мен ортақ тәжірибеге көбірек тәуелді.

Жастардың ақпарат алу көзі де негізінен заманауи медиа кеңістік екені байқалады. Респонденттердің 69 пайызы этносаралық тақырыптағы жаңалықтарды әлеуметтік желілерден оқып-білетінін айтқан. Дәстүрлі теледидарды таңдағандар 13 пайыз болса, радионы тыңдайтындар 1 пайыз шамасында ғана екен. Ал қалған 14 пайызы қажет ақпаратты достары мен таныстарынан естіп-білетінін көрсеткен. Бұл деректер бүгінгі жас ұрпақтың ұлтаралық қатынас туралы танымы көбіне интернеттегі ақпараттық ортаға тәуелді екенін аңғартады.

Этносаралық түсініспеушіліктің пайда болу себептері туралы сұраққа берілген жауаптар әртүрлі. Жастардың айтарлықтай бөлігі елімізде ұлттар арасында айқын келіспеушілік не дау-жанжал жоқ деп есептейді. Респонденттердің 36 пайызы «ешқандай түсініспеушілік жоқ» деп жауап берген. Дегенмен, кейбір түйткілді жайттар ретінде «тілдік барьер» (28 пайыз) мен «мәдени айырмашылықтар» (14 пайыз) аталды. Сондай-ақ белгілі бір бөліктер стереотиптерді (12 пайыз) және қоғамдағы теңсіздікті (9 пайыз) өзара түсіністікке кедергі келтіретін себеп деп көрсеткен. Яғни, жастардың пайымдауынша, егер этносаралық салада қиындық туындаса, ол көбіне ортақ тіл табыса алмаудан немесе өзге мәдениеттерді толық білмеуден шығады. Бұл тұрғыда  көптілділікке ынталандыру, түрлі этностар мәдениетін жақынырақ таныстыру арқылы мұндай бөгеттерді жоюға болатыны анық.

Жеке тәжірибесінде этностық айырмашылық салдарынан қиындық көрген жастардың үлесі өте төмен болып шықты. Респонденттердің 83 пайызы өзіне немесе туыстарына ұлтаралық алауыздықтан ешқандай зиян тимегенін айтқан, тек 9 пайызы ғана белгілі бір деңгейде қиындыққа ұшырағанын жеткізген (қалған 7 пайызы нақты жауап беруге қиналған). Бұл Қазақстан қоғамындағы этносаралық қарым-қатынастардың жалпы тыныш, қауіпсіз екенін тағы бір көрсетеді.

Көптеген жас өздерін тең құқықты сезінеді. Сауалнамаға қатысушылардың 70 пайызы елімізде барлық этнос өкілдеріне тең мүмкіндіктер қамтамасыз етілген деп санайды. Шамамен 17 пайызы бұл сұраққа жауап беруге қиналатынын білдірсе, ал 13 пайызы керісінше, толық теңдік орнамаған деген пікірде. Дегенмен, жастардың басым бөлігі мемлекеттің ұстанған бағытына сенім білдіреді деуге болады. Еліміздегі этносаралық қатынастар жүйесі «әртүрлі болсақ та, бәріміз теңбіз» деген қағидаға негізделгенін Президент Қасым-Жомарт Тоқаев та атап өткен болатын. Яғни заң алдында және мүмкіндіктер тұрғысынан барлық азаматтардың тең екендігі – Қазақстан саясатының басты ұстанымдарының бірі.

«Этносаралық бейбітшілік пен келісімді сақтау кімнің міндеті?» деген сауалға жастардың жартысына жуығы «барлығы бірігіп жауапты» деп жауап берді. Яғни ұлтаралық татулық үшін мемлекет те, әр азамат та, бүкіл қоғам да ортақ жауапкершілік алуы керек деген ұстанымды қолдайды. Респонденттердің 28 пайызы бұл істе негізгі міндет мемлекетке жүктеледі десе, 25 пайызы керісінше, әрбір азамат өзі жауапты деп есептейді. Аз ғана бөлігі бұқаралық ақпарат құралдарына (1 пайыз) немесе білім беру орындарына (0,5 пайыз) ерекше рөл береді деп көрсетті. Жалпы, «татулық -бәрімізге ортақ іс» деген түсінік жастар арасында кең қолдау табатыны байқалады.

Жастардың этносаралық достық шараларына қатысу белсенділігі біркелкі емес. Сауалнамаға қатысушылардың 29,4 пайызы мұндай іс-шараларға жүйелі түрде (жиі) қатысатынын айтса, 28,6 пайызы сирек (ара-тұра) қатысатынын мәлімдеген. Ал 42 пайызы бұрын-соңды ешбір сәйкес шараға қатыспағанын көрсеткен. Демек, жастардың жартысынан астамы (шамамен 57 пайызы) көпұлтты мәдени іс-шараларға өмірінде ең болмаса бір рет барып көрген немесе тікелей атсалысқан. Бұл қуантарлық жайт, қоғамдық келісім идеясы жастар үшін жат емес әрі оның практикалық маңызын түсінетіндер жетерлік. Дегенмен, әлі қатыспаған 40 пайыздан астам жасты татулық шараларына тартудың жаңа жолдары қажеттігі де осыдан туындайды.

Сонымен қатар, респонденттердің 82 пайызы Қазақстан халқы Ассамблеясының қоғамдағы қызметінен хабардар екенін айтты. Яғни ел ішіндегі бірлік саясаты, татулықты нығайтуға бағытталған институттар мен бағдарламалар жастар назарынан тыс қалмаған. Ассамблеяның арнайы «Ассамблея жастары» қозғалысы және өзге де жобалары арқылы да өскелең ұрпақ бұл институттың жұмысына тартылады.

Жалпы, сауалнама нәтижелері қазіргі жастардың елдегі этносаралық ахуалды негізінен оң бағалайтынын, қоғамдағы тұрақтылық пен бірлікті жоғары құндылық ретінде көретіндігін көрсетті. Жастар достық пен теңдік қағидаларын қолдайды және алдағы уақытта этносаралық түсіністікті арттыру үшін қандай қадамдар жасау керектігі жөнінде де ойлары бар. Олар ортақ мерекелер мен көпэтносты іс-шараларды көбейту, түрлі мәдени алмасу жобаларын қолдау, қоғамды біріктіретін ортақ құндылықтарды нығайту, сондай-ақ тілдік кедергілерді жою арқылы ұлттар арасындағы байланыстарды күшейтуге болатынын алға тартады. Бұл ұсыныстар мен үрдістер сарапшылар пікірлерімен де үндес келеді.

Мамандардың пайымдауынша, этносаралық келісімді нығайту тек саяси немесе құқықтық шараларға ғана емес, қоғам мүшелерінің сана-сезіміне, психологиялық даярлығына тікелей байланысты. Психолог, психоәлеуметтік кеңесші Лаура Сүйіндік атап өткендей, ұлтаралық татулық – әртүрлі этностық топтардың бір қоғамда бейбіт әрі сенімді өмір сүруі үшін қажет күрделі әлеуметтік-психологиялық құбылыс. Мұны қамтамасыз ету үшін саяси ерік пен заңнамалық негіздер жеткіліксіз, ең алдымен, адамдардың психологиялық мәдениеті жоғары әрі бөтендікті қабылдау деңгейі кең болуы шарт. Яғни әрбір азамат басқа ұлт өкілдерін стереотиптерге бой алдырмай, ашық көңілмен қабылдап үйренуі – татулықтың басты алғышарттарының бірі.

Этносаралық келісімнің маңызды психологиялық тіректерінің бірі – эмпатия, өзгеше мәдениеттен шыққан адамды түсініп, оны жеке тұлға ретінде сыйлай білу қабілеті. Мамандардың айтуынша, қоғамда тарихи жарақаттар немесе этносаралық қақтығыс тәжірибесі болса, әсіресе жастарға эмпатияны дамыту өте қажет. Сондай-ақ мәдениетаралық құзыреттілік – яғни өзге мәдениет өкілдерімен сауатты қарым-қатынас орната білу машығы – толерантты қоғам қалыптастырудағы басты құралдардың бірі саналады. Адам өзге мәдениетті тек біліп қоймай, оны құрметтеп, өзгермелі ортаға бейімделе алғанда ғана шынайы сыйластық пен түсіністік орнығады.

Сарапшылар этносаралық сенім мен өзара түсіністікті қалыптастырудың тағы бір жолы – тікелей қатынас пен бірлескен іс екеніне назар аударады. Егер түрлі этнос өкілдері тең дәрежеде араласып, ортақ мақсатпен жұмыс істесе, бұл олардың арасында сенім орнатып, күдік пен жатсынуды жояды дейді мамандар. Әлеуметтану және психологияда бұл құбылыс «контакт гипотезасы» деп аталады. Яғни топтар арасындағы тұрақты да тең байланыс кемсітуді азайтып, өзара құрмет деңгейін көтереді. Демек, мектеп пен жоғары оқу орындарында жастарды әртүрлі этнос өкілдерімен бірге жобалар жасап, араласуына жағдай туғызу – болашақ татулық үшін тиімді тәжірибе. Мұндай ортада өскен өрендер көпұлтты қоғамда өздерін еркін сезініп, түрлі мәдениетті жақыннан тануға мүмкіндік алады.

Ал қазіргі ақпараттық заманда этносаралық қатынасқа медианың әсері де айрықша. Интернет пен әлеуметтік желілер ортақ ақпараттық кеңістік қалыптастырады, сонымен бірге кейде түрлі ұлт туралы керағар пікірлер тарату ошағына да айналуы мүмкін. Әлеуметтік желілерде ұлтқа қатысты жағымсыз стереотиптердің жиі қайталануы  әсіресе өмірлік тәжірибесі аз, санасында сыни сүзгі қалыптаспаған жастарға  бейсаналық түрде теріс көзқарастарды сіңіреді. Мұны мамандар қауіпті үрдіс деп есептейді. Желідегі жабық топтарда, біржақты көзқарастағы қауымдастықтарда қалыптасатын «топтық ойлау» – қарсы тарапқа түсінушілікпен қарауды қиындатып, агрессияны күшейтетін фактор. Онлайн агрессия мен шынайы өмірдегі қақтығыстар арасындағы шекара бара-бара жойылып келе жатқанын да ескерген жөн. Яғни, виртуалды кеңістікте өршіген кемсітушілік пен өшпенділік шынайы әлеуметтік байланыстарға сызат түсіріп, қоғам ішіне іріткі салуы ықтимал.

Мамандар мұндай теріс әсерлердің алдын алу үшін ақпараттық мәдениетті дамыту қажет дейді. Ең алдымен, жастардың медиасауаттылығын арттыру, желіде айтылған әрбір ақпаратты сүзгіден өткізіп, сын көзбен бағалай білу дағдыларын үйрету маңызды. Сондай-ақ интернет кеңістігінде негативті мазмұнға қарсы позитивті нарративтерді көбейту, яғни түрлі этнос өкілдерінің өзара сыйластығы мен достығын көрсететін үлгілі контентті молайту керек. Бұл ақпараттық иммунитетті көтеріп, қоғамдық санада орныққан теріс стереотиптерді жоюға септігін тигізеді. Дәстүрлі БАҚ тарапынан да ұлттар достығын дәріптейтін бағдарламалар, материалдар саны артуы тиіс. Қорытып айтқанда, онлайн және офлайн кеңістікте де жауапты азаматтық ұстаным мен өзара құрмет мәдениетін қалыптастыру – уақыт талабы.

Этносаралық өзара түсіністікті нығайтуда білім беру мен тәрбиенің жүйелі жұмысы айрықша орын алады. Мектептер мен ЖОО бағдарламаларында көптүрлілік пен толеранттылық идеясын насихаттау, әр ұлттың мәдениетімен таныстыратын арнайы сабақтар, достық пен бірлікке шақыратын шаралар тұрақты өткізілуі керек. Зерттеулер көрсеткендей, егер қоғамдық институттар – отбасы, оқу орындары, медиакеңістік – плюрализм мен өзара құрмет мәдениетін қалыптастыруға біріге атсалысса, ұлтаралық келісім де соғұрлым тұрақты бола түседі. Яғни өскелең ұрпаққа жасалған дұрыс тәрбие – көпұлтты қоғамдағы бейбіт өмірдің берік іргетасы.

Бұл тұрғыда Қазақстан халқы Ассамблеясы сияқты құрылымдардың үлесін де атап өткен жөн. Ассамблея еліміздің түкпір-түкпірінде түрлі этномәдени бірлестіктерді, жастар клубтары мен ғылыми-сарапшылық топтарды қамти отырып, ұлттар достығын нығайтуға бағытталған жобалар жүргізіп келеді. Мұндай жұмыстардың тиімділігін өңірлердегі тәжірибе көрсетуде. Мәселен, Жетісу облысында Ассамблеяның қолдауымен өткен кездесулер, мәдени-ағартушылық іс-шаралар халықтар арасындағы татулық пен өзара сыйластықты нығайтып қана қоймай, азаматтардың жауапкершілігін арттыруға және жастардың бойында бейбітшілік пен келісім құндылықтарын қалыптастыруға ықпал еткен. Демек, қоғамдық келісім бағытындағы бастамаларды дер кезінде қолға алып, жас буынды соған ынталандыру өз жемісін беретіні анық.

Жоғарыдағы жастардың көзқарасы мен сарапшылардың ой-пікірлерін негізге ала отырып, Қазақстан қоғамында этносаралық келісімді одан әрі нығайту үшін мынадай қадамдар ұсынылады.

Біріншіден, көпұлтты мәдени іс-шараларды көбейту керек. Ортақ мерекелер, фестивальдер, жастар лагерлері, өнер және спорт сайыстары сияқты шаралар әртүрлі этнос өкілдерін жақындастырып, достық байланыстарды нығайтады. Жастар арасында жүргізілген сауалнама нәтижесі көрсеткендей, мұндай көпэтносты шараларды арттыру – өзара түсіністік пен татулықты тереңдетудің тиімді жолы.

Келесісі – ортақ құндылықтар мен бірегейлікті дамыту. Қоғамды ұйыстыратын ортақ идеялық негізді күшейту қажет. Патриотизм, азаматтық жауапкершілік, өзара сыйластық пен сенім сияқты жалпыұлттық құндылықтарды жас ұрпақтың санасына сіңіру маңызды. Бұл Қазақстанның көпэтносты халқын мақсаты мен мүддесі ортақ біртұтас ұлт ретінде сезінуіне ықпал етеді.

Тілдік кедергілерді жоюдың да маңызы зор. Этностар арасында ортақ тілде түсінісе алу – өзара сыйластықтың негізі. Мемлекеттік тілдің ұлтаралық қатынас тілі ретіндегі рөлін нығайту қажет және әр азаматтың қазақ тілін еркін меңгеруіне жағдай жасау – уақыт талабы. Сонымен қатар, жастарға өзге тілдерді (қазақ тілімен қатар орыс және ағылшын тілдерін, қажет жағдайда еліміздегі басқа этностардың тілдерін) үйренуге мүмкіндік беретін тіл курстары қолжетімді болса, бұл өзара түсіністікті арттырады. Тілдік бөгет азайғанда, түрлі ұлт өкілдері бір-бірін жақынырақ танып, ортақ құндылықтарды бөлісе алады.

Сондай-ақ ақпараттық мәдениет пен медиасауаттылыққа мән беру керек. Интернет пен әлеуметтік желідегі ақпарат ағымына саналы сүзгі қажет. Жастардың медиасауаттылығын арттыру, жалған немесе арандатушы хабарларды ажырата білуін дамыту – этносаралық араздықтың алдын алудың маңызды шарты. Сонымен бірге, бұқаралық ақпарат құралдарында және онлайн платформада халықтар достығының позитивті үлгілерін көбейту керек. Ұлт өкілдері арасындағы жарастықты көрсететін фильмдер, жаңалықтар, мақалалар мен жобаларды ұлғайту арқылы көпшілік санасында бірлік идеясы бекемделе түседі.

Жастардың белсенді қатысуын ынталандыру да қоғамдағы этносаралық келісімді нығайтудың бір қадамы. Этносаралық келісім тек сөз жүзінде емес, іс жүзінде нығаюы үшін жастардың өздерін тікелей қатыстыратын жобаларды қолдау керек. Мысалы, «Ассамблея жастары» қозғалысы секілді еріктілер клубтарын, студенттік достық қауымдастықтарын көбейту тиімді. Бірлескен волонтерлік жобалар, жастар экспедициялары, ағартушылық тренингтер – түрлі этнос жастарын ортақ мақсат төңірегіне біріктіретін тамаша тәсіл. Осындай ортақ істерге атсалысу арқылы жас ұрпақ бір-бірін жақынырақ танып, өзара құрмет пен түсіністік сезімдерін бекіте түседі.

Тең құқық пен әділ мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге жағдай жасау керек. Мемлекеттік деңгейде барлық этностардың Қазақстан қоғамының тең құқықты мүшелері екеніне кепілдік беретін заңнамалар бұлжытпай орындалуы тиіс. Әлеуметтік, білім беру, жұмысқа орналасу және басқа да салаларда кемсітушілікке жол бермеу – ұлт бірлігін сақтау саясатының негізі. Әр азаматтың өзін өз елінде толыққанды әрі қадірлі сезінуі үшін мемлекеттік органдар мен азаматтық қоғам тұрақты түрде кері байланыс орнатып, туындаған мәселелерді шешуге ұмтылуы қажет.

Елімізде қалыптасқан этносаралық татулықтың бірегей қазақстандық үлгісі шын мәнінде біздің халықаралық беделімізге айналған зор жетістік ретінде бағаланады. Бұл жетістік – бір жағынан мемлекет жүргізген сарабдал саясаттың, екінші жағынан еліміздің әрбір азаматы қосқан үлестің нәтижесі. Ендігі басты міндет – осы құндылықтарды келер ұрпаққа жеткізу және сақтау. Жаңа буынның бойында берік орныққан өзара құрмет, достық пен төзімділік рухы барда Қазақстан көпұлтты мемлекет ретінде татулық пен тұрақты даму жолында жұдырықтай жұмылып алға баса беретіні сөзсіз.

«Бірлік бар жерде  тірлік бар» демекші, қоғамдағы келісім мен бірлік баянды бола берсін!

          Серікбол БЕРІКҚОЖА,
Л.Н. Гумилев Еуразия ұлттық университетінің
«Аймақтану» мамандығының докторанты