Әр жолында халықтың үні жатыр

1995 жылдың 30 тамызында еліміздің азаттығын айғақтайтын, мәртебесін айшықтайтын құжаты қабылданды. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев «Ата Заңымыз - қастерлі Тәуелсіздігіміздің сенімді тірегі» - деп атап көрсеткендей, еліміздің Ата Заңы жер шарына «Қазақстан» деген мемлекет бар екенін паш еткен ерекше құжат.

Ата Заңымыздың өзгешелігі Қазақстан Республикасының тәуелсіз дамуының мемлекеттік тұғырын, басқару тәсілін, билік тармақтарын бекітіп, «байырғы қазақ жерінде мемлекет құрылғанын» жария етті. Оның әр жолында халықтың үні,  ата-бабаның аманаты жатыр.

Қазақ қазақ болғалы талай  «тар жол, тайғақ кешуден» өткен.  Көздің жасын қан қылған замандар болған. Сол кезеңдерде «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», «Әз Тәукенің Жеті жарғысы», «Билер Заңы» елдің еңсесін еңкейтпей, босағасын қисатпай, шаңырағын шайқалтпай, сол дәуірдің ағымына, бағытына, өмір сүру дағдысына қарай қызмет етті. Бүгінгі Конституция - ықылым заманнан бері әділдікті ту еткен қазақтың табиғатына, билер сөзіне, қара қылды қақ жарған шешендеріне тұғыр болған дала заңдарының заңды жалғасы.

Сондықтан да, бұл Ата Заң - осы заманның ғана заңы емес, ата-баба өсиетін ұрпаққа мирас етіп жеткізген ғаламат жәдігер. Бұл - қай кезде де қараша халыққа қорған болған, ел ішінде әділет пен ынсаптың дәнін сепкен рухани заңғар.

Биыл міне, ел тағдырын айқындаған, елдік негізді бекемдеген сол Ата Заңымызға 30 жыл толып отыр.

Отыз жыл аз уақыт емес. Осы жылдар ішінде Қазақстан шын мәнінде үлкен даму жолынан өтті. Өз алдына дербестігін алған еліміз шекарасын бүтіндеп, мемлекеттік рәміздерін айшықтап, азаматтарға жайлы да қауіпсіз орта қалыптастыру бағытында ауқымды жұмыстар жүргізді.

Осы отыз жылда еліміз сан салада толайым табысқа жетіп, халықаралық аренада беделіміз биіктеп, айымыз оңынан туды. Соның арқасында ел ішінде заң үстемдігі орнап, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары нақты айқындалып, халықтың мемлекетке деген сенімі нығая түсті. Бұл - тарихтың тезінен өткен, замана сынынан сүрінбей шыққан Конституцияның өміршеңдігі мен тұғырлылығының айғағы.

Ата Заңды әзірлеу ісіне Қазақстанның таңдаулы ғалымдары мен заңгерлері, әр саланың білікті мамандары жұмылдырылды. Сонымен қатар, негізгі заң заман талабына сай келуі үшін көптеген шетелдік Конституциялар зерделенді.

Бүгінгі Конституция - халықтық құжат. «Көптің сөзі киелі» деп бабаларымыз айтқандай, халықтың талқысына түсіп, әрі ол көпшілікпен кеңесе отырып дайындалған заң.

Конституция тоғыз бөлім мен тоқсан сегіз баптан тұрады. «Жалпы ережелер» бөлімінде мемлекеттіліктің негізі, саяси жүйе мен билік тармақтарының бөлінуі айқындалады. «Адам және азамат» тарауы  адамды ең жоғары құндылық ретінде белгілейді. Бұл бөлімде адамның өмірі мен бостандығы, ар-намысы мен қадір-қасиеті, құқықтары мен мүліктік еркіндігі кеңінен қарастырылған. «Президент», «Парламент», «Үкімет» бөлімдерінде мемлекеттік биліктің жоғары органдарының құқықтық мәртебесі, өкілеттігі мен міндеттері көрсетілген. Ал, «Конституциялық сот», «Соттар және сот төрелігі», «Прокуратура», «Адам құқықтары жөніндегі уәкіл» тараулары заң үстемдігін қамтамасыз ету жолдарын айқындайды. «Жергілікті басқару және өзін-өзі басқару» бөлімі азаматтардың ел ішіндегі басқаруға тікелей қатысуына жол ашса, соңғы «Қорытынды және өтпелі ережелер» тарауы  уақыт пен кеңістіктегі құқықтық сабақтастықтың алтын арқауы болып табылады.

Ата Заңның ең алғашқы бабы: «Қазақстанның ең қымбат қазынасы -адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары», - деп басталады. Осының өзі мемлекетімізде адам мен оның өмірі, құқықтары мен бостандықтарының өте жоғары дәрежедегі құндылық ретінде бағаланатындығының нақты дәлелі.

Сондай-ақ, ел Конституциясының 1-бабында «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады» деп жазыла келе, еліміздің саяси, құқықтық және әлеуметтік жүйесінің негіздері терең әрі айқын баяндалады.

Бұл бапта көрсетілген төрт басты қағида еліміздің мемлекеттілік ұстанымдарын айқындап қана қоймай, әрбір азаматтың өміріне, құқықтары мен бостандықтарына деген құрмет пен қамқорлықты білдіреді.

Біріншіден, демократиялық мемлекет болу ұғымы тек құқықтар мен бостандықтардың кепілдігі ғана емес, сонымен қатар елдің әлеуметтік құрылымында азаматтардың еркін пікір білдіруі. Бұл жерде демократия тек заңмен емес, қоғамның санасымен қалыптасады. Қазақстан Республикасы әрбір азаматына таңдау еркіндігі мен дауыс беру құқығын береді, ал бұл өз кезегінде ел өмірінің дамуына толықтай мүмкіндік сыйлайды.  

Екіншіден, зайырлы мемлекет қағидасы еліміздегі дін мен мемлекеттің арасындағы шекараны айқындайды. Бұл принцип қоғамның діни сенімдер мен көзқарастардың әртүрлілігін құрметтейді, бірақ сонымен бірге мемлекеттік басқару жүйесінің тек қана азаматтық, құқықтық және гуманистік құндылықтарға негізделуін талап етеді. Зайырлылық қоғамдағы бейбітшілік пен келісімді қамтамасыз ете отырып, әр азаматтың діни сенім бостандығын толықтай сақтайды, бірақ діни идеологиялардың саяси жүйеге ықпал етуіне жол бермейді.

Үшіншіден, құқықтық мемлекет дегеніміз - заңдардың үстемдігі, әділеттіліктің үстем болуы, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының қорғалуы. Мемлекет өзінің барлық органдары арқылы заңның әділ әрі тең қолданылуын қамтамасыз етуге ұмтылады. Конституцияның бұл қағидасы заң алдында барша азаматтардың теңдігін негізге алады, бұл мемлекет пен қоғамның өзара қарым-қатынасының реттегіші болып табылады. Әрбір адамның құқығы мен бостандығы заңмен қорғалып, оның заңды мүдделері мен мүдделеріне кепілдік беріледі.

Төртіншіден, әлеуметтік мемлекет болу ұстанымы мемлекеттің халықтың әл-ауқатын арттыру, әлеуметтік теңсіздіктерді жою, өмір сапасын жақсарту үшін қажетті барлық шараларды қабылдайтынын білдіреді. Мұнда әлеуметтік әділеттілік, қоғамдағы барлық азаматтың тең құқылығын қамтамасыз ету, жұмыссыздықпен күресу, әлеуметтік қамсыздандыру бағдарламаларын дамыту маңызды орын алады. Әлеуметтік мемлекет болу принципі - әрбір азаматтың толыққанды өмір сүруін, қоғамның әлсіз топтарының қажеттіліктеріне жауап беруін қамтамасыз ету.

Ел Конституциясының 1-бабы, осылайша, мемлекеттің құрылымдық және құқықтық негіздерін белгілей отырып, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының қадірін арттырып, адам өмірі мен оның еркіндігін ең қымбат қазына ретінде қорғайтын мемлекет құрылғанын баяндайды. Бұл мемлекет әрдайым өзінің азаматтарының еркіндігі мен әл-ауқаты үшін қызмет етеді, олардың құқықтарын қорғау мен дамыту мақсатында саясатын жүргізеді.

Сонымен қатар, Ата Заңда қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі мәртебесі айқындалған. Бас құжат азаматтардың құқығы мен бостандығының кепілі болып қана қоймай, сонымен бірге, азаматтарды жасына, жынысына, тіліне, діліне, ұлтына байланысты кемсітуге, төмендетуге тыйым салуымен де құнды болып отыр.  

Ата Заңның талаптарына сәйкес келмейтін, алғышарттарына қарсы қағидалар дәйектелген кез келген заңның күші жойылады. Бұл елдегі заң үстемдігінің басты шарты.

Уақыт бір орнында тұрмайды. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылғы 16 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында елімізді одан әрі демократияландыру үшін саяси жүйені өзгерту жөнінде бастама көтерді. Мұны тиімді жүзеге асыру үшін Ата Заңымызға өзгерістер енгізу қажет болды. Негізгі Заңды өзгертудің маңызы зор, ел тағдыры үшін айрықша мәні бар еді.

Ел Президентінің Жарлығымен 2022 жылдың 5 маусымында жалпыхалықтық референдум өткізіліп, Конституцияға өзгерістер енгізілді. Ата Занның 33 бабына 56 өзгеру енгізілді. Ел дамуының жаңа кезеңі басталды. Жалпыұлттық референдум арқылы Конституцияға енгізілген өзгерістер Қазақстан тарихының келесі парағын ашты.

Елімізде демократияның өрісі кеңейіп, президенттік - парламенттік басқару жүйесі өмірге келді. Парламенттің рөлін көтеру, оның Үкіметке ықпал жасау және бақылау тетіктерін жетілдіру қамтамасыз етілді. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары - мәслихаттың рөлі артты. Сайлау жүйесін реформалауға, саяси партиялардың рөлін арттыруға бағытталған қадамдар жасалды. Қазіргі кездегі Қазақстан нағыз шын мәніндегі бірден-бір президенттік-парламенттік республикаға айналып отыр.

«Заң бар жерде зұлым жоқ» дегендей, Конституция бар жерде әділет бар, бейбіт өмір бар, адам бақыты бар. Бұл құжаттың қабылдануы еліміздің еркіндігі мен тәуелсіздігін паш етіп, халықтың өз тағдырын өз қолында ұстауға мүмкіндік берді.

Дана халқымыз «Заң бар жерде тәртіп те, тәрбие де, тағылым да бар» деп бекер айтпаған. Сондықтан заң - ел мен жердің қамы, халықтың тағдыры, ұрпақтың болашағы үшін керек. Заң - мемлекет пен қоғам үшін ғана емес, сондай-ақ жеке өзіміз, отбасымыз бен балаларымыз үшін маңызды.

Сондықтан Конституцияны қадірлеу - тек заңды мойындау емес, елге деген сүйіспеншілікті, азаматтық жауапкершілікті жүрекпен сезіну. Конституцияны құрметтеу - тәуелсіздіктің қадірін білу, азат елдің ұлы мұратын ұлықтау. Ата Заң барда - ел болашағы жарқын, келешегі кемел болмақ.

Құқықтық мемлекет құрып, өркениетті ел болу заңды сыйлаудан басталады. Ендеше, егемен елдің тірегі болған Ата Заңды білу, оның талаптарын үнемі сақтау- баршамыздың азаматтық міндетіміз.

Ата Заңын ардақ тұтқан елдің болашағы жарқын, береке-бірлігі мәңгілік болғай!

 

Асан ТІЛЕМІСОВ