Баланың еңбекке ерте араласқаны дұрыс па?
Бүгінгі таңда кәмелетке толмаған жасөспірімдер отбасына қолғабыс болу үшін әртүрлі жұмыс істеуге мәжбүр. Олар көбіне қалалық жерде көлік жуып нәпақа тапса, енді бірі мейрамханаларда даяшы болып, базарда сауда жасайды. Ауылдық жерде де өз бау-бақшасын қойғанда бір шаруашылықтың алқабында арам шөп жұлу, қозы-лақ бағу секілді жұмыстарды істейтіндер де бар.
Таңнан қара кешке дейін күнұзақ ойын қызығына батып жүрген балаларды көргенде, ойыны қанбастан, таңалакеуімнен көзін тырнап аша сала жұмысқа кетіп бара жатқан балғындарға қарап жаның ашитыны рас. Жалпы балалар жұмысты өз еріктерімен атқарып жүр ме? Әлде үлкендер тарапынан қысым жасалған соң, нәпақа табуға кірісті ме екен? Қайткен күнде де баланың еңбекке ерте араласқаны дұрыс па?
Негізінде жеткіншектердің қолында арнайы жұмыс беруші тарапымен жасалған еңбек келісімшарты болмағандықтан, жұмыс барысында зиян шегіп, яғни балалар ауырып немесе жарақат алған жағдайда олардың құқығы қалай қорғалады? Мұндай оқыс жағдайда кім жауапты болады, жұмыс беруші ме, әлде ата-ана ма? Көкейде осындай сан сұрақтың бары рас. Алайда жазғы демалыс басталғанда балалардың ата-анасына қолұшын созып, еңбек еткенінің тиімді екенін де жоққа шығара алмаймыз.
Осы орайда Бауыржан Момышұлы атындағы «Жеңіс» саябағында арнайы дүңгіршекте сауда жасап тұрған балақаймен тілдескен едік.
Бірақ барлық бала өз қалауы бойынша ата-анасының қолдауымен осылай жұмыс істеп жүр ме? Ең алдымен балаға жұмыс істеу қаншалықты қажет? Кейбір балалар жұмыс істеуге мәжбүр шығар? Мәселен, Дүниежүзілік балаларға құрмет сыйлығын иеленген Икбал Масих атты пәкістандық баланың балалық шағы ата-анасының қарызын өтеу үшін құлдықта өткен. Ол 1983 жылы Пәкістанның Лахор қаласында туған. Әкесі кедей жұмысшы болған. Ал шешесі Инаят үй тазалап, еден жуушы болып жұмыс істеген. Ата-анасы ішерге тамақ таппай, кілем шығаратын фабрикасы бар кәсіпкерден қарызға ақша алады. Соның орнына Икбал фабрикада жұмыс істейді. Біраз уақыт өткенде Икбалдың анасы қатты сырқаттанып, оған ота жасау керек болды. Әлгі кәсіпкерден тағы ақша алуға мәжбүр болған. Қарызын қайтара алмаған. Сөйтіп 4 жасар бала 6000 рупиге, яғни сол кездегі қазақстандық банкнот құнымен есептегенде 5000 теңгеге сатылады.
Икбал күніне 12 сағат, аптасына 7 күн жұмыс істейтін болған. Оған 30 минут қана демалыс берілген. Оның бір күн де демалуға хақысы жоқ етін. Бір күні Икбал қасына бірнеше досын ертіп, қашып шығып, полиция бөлімшесіне барады. Алайда ақшаға құныққан полицейлер кілем шығаратын кәсіпкерден балаларды кері қайтару үшін ақша алып, қайта өткізіп жібереді. Дәл баяғыдай сусыз, тамақсыз, тіпті бір қателігіне бола айлығын кесіп тастайтын жалшылық өміріне қайта оралады.
Кейін Икбал екінші рет қашып шығып, Үндістандағы еріксіз еңбекті тоқтатумен айналысатын үкіметтік емес ұйымын құрушы Ихсан Канға кездесіп, азаттық алады. Сөйтіп 11 жасында алғаш рет партаға отырды. Ол өзінің қайсарлығының арқасында құрметке бөленіп, түрлі марапатқа ие болады. Бірақ 1995 жылы 13 жасында күтпеген жерден қаза тапты. Ол өзінің аз ғана ғұмырында мыңдаған жұмысшы баланың құқығын қорғады.
Жалпы мемлекеттік еңбек инспекциясы комитетінің облыс бойынша департаменті облыстағы еңбек қатынастарын реттеу мен еңбек заңнамасының орындалуын бақылайтын бақылау-қадағалау функциясы бар мемлекеттік орган екені белгілі. Еңбек кодексіне сәйкес жұмысшылар мен жұмыс берушілердің өтініш, арыз-шағымдары осында қаралады. Осыған орай департаменттің тек ресми тіркелген, яғни еңбек шарты бар жұмысшылар мен жұмыс берушілердің құқықтарын қорғауға мүмкіндігі бар. Өз кезегінде мемлекеттік еңбек инспекциясы комитетінің облыс бойынша департаментінің еңбек саласын бақылау және талдау бөлімінің басшысы Жанат Мұхатаевамен тілдескен едік.
Негізі кәмелетке толмағандарды түн ішінде жұмысқа шығуға, ауыр жұмыс істеуіне, денсаулығына немесе моральдық дамуына зиян келтіретін және қауіпті еңбек жағдайлары бар жұмыстарда пайдалануға тыйым салынады. Одан бөлек құмар ойындар, түнгі ойын-сауық, алкоголь және темекі өнімдерін өндіру, тасымалдау және сатуға болмайды. Мұндай ортада жұмыс істеу кәмелетке толмаған баланың психологиясына кері әсер ететін болғандықтан, жасөспірім дәл осындай ортада жұмыс істеуі емес, қайта қорғалуы тиіс.
Әкесі өмірден ерте озып, анасы мен қарындасына қамқор болып жүрген 14 жасар Жасұлан Берікұлын аулада танымайтын жан жоқ. Оған себеп – жас баланың елгезектігі. Қандай өтініш айтсаң да, жерге қалдырмай, екі айтқызбай орындайтын қағілездігі еді. Оның осы жайдары мінезі кім-кімді болсын сүйсінтпей қоймайды. Сондықтан болар үлкендер Жасұланды жұмсауға асық.
Оның үстіне ешқайсысы жас баланың көңілін қалдырған емес. Қолына аз-маз тиын-тебен ұстатады. Әрбір ісін тиянақты істейді әрі үлкендердің өтінішін жерге қалдырмай, үнемі батасын алып жүреді. Көрші-қолаңның үй жинатып, кейде балаларын да бақтырып қоятын кездері болып тұрады. Жауапкершілігі зор жасөспірім еш жұмысты тосырқамай атқара беретіндігімен қатар тындырымдылығымен көзге түскен. Сондықтан осы аймақта Жасұланның көмегіне жүгінбеген таныстары кемде-кем.
Жасұланның анасымен тілдесудің де сәті түсті. Баласының еңбекке ерте араласуын оны өмірдің өзі ерте есейткенімен байланыстырған Мәрзия Нұрманова көзіне жас алды.
«Балаңды бес жасқа дейін патшаңдай күт, бес жастан он бес жасқа дейін құлыңдай жұмса. Он бес жастан асқан соң досыңдай сырлас» дейтін қазақ қағидасына сүйенсек, әр нәрсенің өз уақыты бар екеніне көзің жетеді. Не болса да бала өз еркімен еңбек етіп, отбасына қолғабыс бола білсе, маңдай терімен тапқан дүниесінің қадірін де білері анық. Алайда мүмкіндік болса, бала өз қажетіне, қызығушылығына қарай тірлік жасағанына не жетсін?!
Құралай СЕЙСЕНБЕКҚЫЗЫ