«Ортекені» билеткен шеберлер
Ұлыстың ұлы күні – Наурыз мерекесі биыл Әулиеата жерінде айрықша сән-салтанатымен тойланды. Мерейлі мерекенің жоғары деңгейде аталып өтуі әлеуметтік желіде де кеңінен таралып, көпшілік жақсы пікір білдіріп жатты. Әсіресе қазақтың төл өнері «Ортекені» билеткен шеберлердің шеберлігі ел аузында қалды.
Дүбірлі тойда ұлттық өнерді жаңғыртқан мүсінші, суретші Қазым Аманқосов пен Кенен Әзірбаев атындағы облыстық филармонияның әртісі Төрехан Көрпебаев бірнеше күннен бері «Ортеке» күйімен әлеуметтік желілердің жұлдызына айналды десек, артық айтқандық емес.
Жақында біз «Ортекені» билеткен шеберлермен тілдесіп, олардың өнер жолындағы жетістіктері мен шығармашылық әлеуетінің қыр-сырына қаныққан едік.
Осыдан үш жыл бұрын, дәлірек айтсақ 2022 жылы талай ғасырдан бері желісі үзілмеген «Ортеке» музыкалық-қуыршақ өнері ЮНЕСКО-ның материалдық емес мәдени мұралар тізіміне енген болатын. Бабадан жеткен құнды жәдігердің бағасын арттырып, дәріптеуге Қазақстан cуретшілер одағының мүшесі, мүсінші, суретші Қазым Аманқосовтың қосып жүрген үлесі өлшеусіз.
Қолөнер шебері 1965 жылы Байзақ ауданы, Шахан ауылында дүниеге келген. Қолөнерге құштарлығы балалық шағынан байқалған кейіпкеріміз кішкентайынан-ақ өзеннің жағасында отырып, балшықтан түрлі бейнелерді жасайтын болған. Сонымен қатар мектепте оқып жүргенде қағазға түрлі-түсті таудың, тастың суреттерін салуды ұнатқан.
Кейін Жамбыл педагогикалық институтының көркем-графикалық факультетіне оқуға түсіп, 1990 жылы тәмамдайды.
Сұхбат беруші әңгіменің әлқиссасын «Ортеке» сөзінің шығу тарихын баяндаудан бастады. Шебердің сөзіне сүйенсек, биік құзар шыңда жүретін ортеке атты таудың еркін тағысы бар. Қазақ халқы ортекені таутеке деп те атайды. Мүйіздері семсер тәрізді сәнді, өткір. Тұяқтары құз-қиядан таймайтындықтан, тау басында еркін жайылып жүреді.
Алайда қолөнершінің ең алғашқы жасаған «Ортекесі» көңілінен шықпаған екен. Екінші рет жасағанында тәжірибесі жетіле түскеніне қарамастан тағы да ойындағыдай болмайды. Содан үшінші нұсқаға кірісіп кетеді. Бірнеше рет қайта жасап, бөліктерді түрлі тәсілмен жалғап көреді. Ақыры табиғи қимылға ұқсайтын қозғалысқа қол жеткізеді. Шебер «Ортекенің» механизмін жетілдіруге жеті жыл уақытын жұмсапты.
Ол үшін шебер алдымен жұмыр ағашты кесіп алып, оған ортекенің нобайын сызады. Одан кейін ортасынан қақ жарып, ішкі бүйірін кеулеп жұқалайды. Іші кеуленген ағашты қайтадан ажырамастай етіп біріктіріп желімдейді. Осыдан кейін көз, мүйіз, сақал орнатылған басты мойынға бекітеді. Алдымен ортекенің жалпы бейнесі жасалып, оның айналасы тегістеліп, қырланып, толыққанды пішіні келтіріледі. Кейін төрт сирағы қозғалатындай етіп бекітіледі. Ол үшін шеге немесе бір жағының қалпақ басы бар кішкентай ағаш түймешек пайдаланылады. Бұл түймешекке ортекенің аяғының жоғарғы бөлігін өткізіп, оны жауырын мен жамбастың сыртына бекітеді. Шегені мықтап қағып, сонымен қатар аяқтардың еркін қозғалуы үшін аздап аралық қалдырады. Ортеке толық дайын болған соң, оны көркемдеп, көз тартарлықтай етіп бояйды. Қыр арқасына сән беру үшін ортасын дәл есептеп, шеге немесе қалпақ басы бар ағаш түймешік орнатады. Соңында сол түймешікке жіп тағып, ортекенің қозғалысын реттейді. Осымен «Ортекенің» жалпы барысы жасалып бітеді. Содан кейін «Ортекеге» кедергісіз қозғалыс жасайтындай тұғыр жасалады. «Ортекенің» қыр арқасына байланған жіптің бір ұшы күйшінің саусағына ілінеді. Осы арқылы күйшінің күй шерту барысында қозғалған саусақтары арқылы тұғырдағы «Ортеке» құдды жаны бар жануар секілді қимыл, қозғалыс жасайды. Бұл сөз жоқ көрер көзді еріксіз тәнті етеді.
Бір айта кетерлігі, қолөнерші «Ортекесімен» көптеген көрме мен байқауға қатысып жүр. Соның арқасында «Ортеке» өзге ел азаматтарының да көңілінен шыққан өнер түріне айналған.
«Ортекені» ұлттың ұлы мұрасы десек, осы асыл қазынаны дәріптеп жүрген азаматтың бірі – ҚР Мәдениет саласының үздігі, республикалық байқаулардың лауреаты, күйші Төрехан Көрпебаев.
Төрехан ағамыздың өнер жолындағы алғашқы баспалдағы Құрманғазы күйлерінен бастау алыпты. Бүгінде оның орындауындағы Құрманғазы, Дина, Қазанғап, Түркеш, Тәттімбет, Нұрғиса Тілендиев шығармалары мен халық күйлері елге жақсы таныс. Бірақ шебер күйшінің орындау мәнерінде айрықша орын алатын дүние бар. Ол – «Ортеке». Домбырашы «Ортекенің» қазақтың көнеден келе жатқан дара өнері, күй мен бидің тоғысқан тұғыры екенін айтады.
Ортеке сахнаға шыққан сәтте-ақ халықтың назары ауып, көңілі елітіп сала береді екен. Төрехан ағаның айтуынша, өнерлі қуыршаққа балалардан бастап, еңкейген қарияға дейін тамашалап, ризашылығын білдіріп жатады. Бұл – халқымыздың өз өнеріне деген шынайы құрметі. Ең алдымен орындаушыға берілген жоғары баға.
Қазым Аманқосов пен Төрехан Көрпебаев секілді өнердің қадірін білген азаматтар тұрғанда, Ортеке сынды асыл мұрамыз жасай берері сөзсіз.
Ақтоты ЖАҢАБАЙ
