Асық атудың астарында көп мән бар
Ұлан-ғайыр атырапта ұлағатты ғұмыр кешкен ата-бабамыз ұлттық құндылықтарды ұлықтауға ерекше мән берген. Осы орайда әрбір салт-дәстүрдің астарында терең тағылымның жатқанын байқап, еріксіз таңдай қағамыз. Қай ғұрыпты алсақ та жан-жақты ойластырылып, бітім-болмысымызбен біте қайнасып кеткенін аңғарамыз. Бұл тұрғыда ат спорты, садақ ату, арқан тарту, қазақ күресі мен аударыспақ, сондай-ақ асық атудың да ұрпақ тәрбиесіндегі алатын орны бөлек. Бүгінгі мақаламызда асық ату туралы жазуды жөн көрдік.
Асық ату – бағзы дәуірден бүгінге дейін жалғасып, танымалдылығын жоғалтпаған ұлттық ойынның бірі де бірегейі. Асық ату бала бойына барлық жігітке тән жақсы қасиеттерді сіңіріп, оның ішінде шыдамдылыққа, алғырлыққа, дәлдікке, ептілікке тәрбиелейді. Сонымен қатар барлық спорт түрінің жиынтығы іспетті. Жүгіру, соққы жасау, мергендік, математикалық көзқарас, географиялық және геометриялық ғылым түрі де асық ойнау барысында байқалып жатады.
Асық ойынының шығу тарихы көшпелі қазақ халқының өмір салтымен тығыз байланысты. Ойынның басты құралы – қой мен ешкінің асық сүйегі. Өзге малдардың асығы ойын шартына сәйкес келмейді. Яғни асық көлемінің үлкен болуы ережеге қайшы келетінін көрсетеді. Бабаларымыздан келе жатқан асық ойынының түрі де көп. Күні бүгінге дейін өзгеріске ұшырамай, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан тасқама, ханталапай, шеңбер сынды түрлері жиі кездеседі. Тасқама – асықты белгілі бір нысанға дәл тигізу болса, шеңбер – шеңбер ішіне қойылған асықтарды кезекпен атып шығаруға негізделген. Ал ханталапай – асықтарды ортаға шашып, әр ойыншының өз асықтарын жинап үлгеруі арқылы тартысты өрбиді. Дейтұрғанмен біздің бала кезіміздегі асық ойыны заман ағымына қарай өзгеріске ұшыраған. Сондай-ақ өзге де түрлері ел ішіне кеңінен тараған. Атап айтар болсақ, үштабан, бүк немесе шік, омпа секілді асық ойындары жиі ойналатын болған. Сақаның қолда жұмыр әрі салмақты болуы үшін ортасы ойылып, ішіне қорғасын құйылатын. Сол секілді айналасын сыммен орап, қолға ұстауға ыңғайлы жасалатын. Ойын барысында асықтың белгілі бір тұсымен орналасуына байланысты шеңберден шығару тәсілдері де қолданылатын. Шеңбер сызығына біртабан жақын тұрса – шерту, бір қадамдық жерде тұрса – иіру, бүк жатса – қатты күшпен ату, шік жатса – иіріп ату, алшы тұрса – бүк жағынан ату, ал тәйке тұрған жағдайда шік жағынан ату жеңіске жетелейтін айла болып қолданылатын. Әрине, сақаның мықтылығы асықтың салмағы мен түріне қарамай, шеңбер ішінен оңай қозғалтатыны белгілі. Бұрын сақаның да түр-түрі болатын. Яғни тас сақа, арқар сақа, шикі сақа және қорғасын сақа деп жалғасып кете беретін.
Асық ойынының көздің көруін жақсарту, ой-өрісті кеңейту, дене бітімін қалыптастыру секілді денсаулыққа пайдалы да тұстары өте көп. Сондай-ақ қазақ халқы асық ойынын адам қасиеттерімен де байланыстырған.
«Асығын ата алмаған,
Сақасынан көреді.
Сөзін сөйлей алмаған,
Атасынан көреді» деп, жігіттің топ алдында сөзге шешендігін асық арқылы мысалға келтірген.
«Қой асығы демеңіз,
Қолға жақса, сақа тұт.
Жасы кіші демеңіз,
Ақылы асса, аға тұт» деп, жігіт бойындағы біліктілікті тілге тиек еткен.
2011 жылы асық ату спорттық ойын ретінде тіркелген. Сол уақыттан бері елімізде бірнеше іс-шара мен жоғары деңгейдегі байқаулар ұйымдастырылып, ұлттық спортымыз даму үдерісіне бет бұруда.
Өңірімізде де асық ату спорты кең көлемде насихатталып, түрлі іс-шаралар ұйымдастырылуда. Облыстық асық ату спортының аға жаттықтырушысы Еркебұлан Әбдіровтың айтуынша, аймақта тұратын бірнеше білікті спортшымыз әлемдік додаларда үздіктер қатарынан көрініп жүр екен.
Бүгінгі таңда табиғи асықтардың орнына пластик асықтар қолдану белең алуда. Әрине, бұл асықтар ойынның өзгеріске ұшырауына әкеліп соғады. Себебі салмағы жеңіл, қол ыңғайлылығына кері әсер туғызады. Дегенмен елімізде өтіп жатқан асық атудан ауқымды додаларда пластик асықтар қолданыста болатыны мәлім. Осы мәселе тұрғысында Тараз қаласы №67 орта мектебінің денешынықтыру пәнінің мұғалімі, асық атудан спорт шебері Мұхтар Айтуов өз ойымен бөлісті.
Әрине, асық ату ойыны спорт түрі ретінде 2011 жылы енгізілсе де әлі күнге дейін көше ойыны болып саналады. Себебі ауылдық жерге барғанда балалардың асық ойнап жатқанын көзің шалады. Цифрлық өркениет қалыптасуда дегенімізбен ұлттық ойынымыз ауылдық жерде әлі күнге дейін өзектілігін жоғалтпаған. Меркі ауданының Ақарал ауылындағы №5 жалпы орта білім беретін мектеп-гимназияның дене шынықтыру пәнінің мұғалімі, білім мекемелері арасында асық атудан бас төреші Әсет Қоңырбаевтың айтуынша, ауылда апалар әлі күнге дейін немерелері үшін құртын түйіп, сақтаса, аталар мал сойған сайын асықтарын жинап қояды.
Баршаға белгілі, былтыр елімізде V Дүниежүзілік көшпенділер ойындары өтті. Спортшыларымыз 43 алтын, 32 күміс, 37 қола медальмен көш бастады. Асық ату спортынан ұлттық құрама жеңімпаз атанып, ел абыройын асқақтатқаны белгілі. Мұның өзі де төл ойынымызды төрге шығару мақсатында төгілген тердің текке кетпегенін аңғартып тұрса керек. Әйтсе де мұнымен шектелмей, ұлағатпен ұштасқан ұлттық ойындарымызды ұлықтай бергеніміз абзал.
Мұқағали БАЛТАБАЕВ