Жол бойында «жабайы» сауда қызып тұр
Бүгінде егістікте қауын-қарбыз пісіп, өнімдер сауда нүктелерінің сөрелеріне көптеп қойыла бастады. Молшылық деген осы емес пе? Тіпті республикалық маңызы бар трассаларда, базарларда, жаяу жүргіншілер жолында қауын-қарбыз сатушылардың қатары артқан. Қауынның көк дөнен, әміре, басыпалды, торлама деген сияқты түрлері толып тұр. Ал қарбыздың жетісайлық, шардаралық, аққұмдық, бостандықтық деп бөлінетін сұрыптары бар. Бәсекелестік артқан сайын баға да біршама түсіпті. Дейтұрғанмен қауіпсіздік жағы қалай болып жатыр? Кез келген жерде сауда көркін қыздыруға бола ма? Бұған құзырлы органдар не дейді? Осы сұрақтарға жауап іздеп көрген едік.
Мақаламызды жазу барысында Тараз қаласындағы Бауыржан Момышұлы атындағы көшеде өз нәпақасын қауын-қарбыз сатып тауып отырған саудагерлермен жолықтық. Көшенің екі беті тек бақша өнімдерін сатуға бұйырыпты. Таң азаннан мұнда қызу тіршілік. Бірі күн өтпесін деп шатыр құрып, бірі қауын-қарбызын тасып әлек. Кейбір саудагердің қона жатып, тәулік бойы сататыны көрініп тұр. Тақырып аясында біз алдымен Жалғас есімді жігітпен пікірлестік.
Келесі кезекте пікірлескен Диас есімді жігіттің жасы 18-де екен. Мектеп жасындағы інісі екеуі қарбыздың килограмын 110 теңгеден, қауынды 90 теңгеден сатып тұр.
Біз жол бойында тұрған саудагерлерден сауда-саттыққа берілетін рұқсат қағаздары туралы да сұрадық. Өзін Жанна Әділгерей деп таныстырған сатушы ойын былай жеткізді.
Жоғарыда айтқанымыздай, нағыз жергілікті өнімдер тамызда піседі. Қаншалықты ерте десек те қала тұрғындарының 90 пайызы уақытынан бұрын піскен өнімдерді пайдаланып үлгерген. Негізі рұқсат етілмеген жерде сатқаннан бөлек, жалпы қауын-қарбызды ашық аспан астында, жол бойында сатуға болмайды. Санитарлық талапқа да сай келмейді әрі заңсыз. «Жабайы» сауда-саттық туралы облыс әкімдігінің кәсіпкерлік және индустриалды-инновациялық дамыту басқармасына да хабарласып көрдік.
– Бұл мәселеге қалалық кәсіпкерлік, өнеркәсіп және туризм бөлімі жауапты. Олар ешкімге де көше бойына сауда жасауға рұқсат бермейді. Мұны қарапайым халық түсінбей жатады. Мыңмен жалғыз алысқандай топ-тобымен сауда жасаушыларға ескертіп бір айтамыз, болмаған соң сауда жасауға болмайтын жерден қуамыз. Тіпті қайбір жылдары нақты сатуға болатын жерлерді де ұсынып көрдік. Көбінің салық төлегісі жоқ. Заңды түрде сауда жасағысы келмейді. Мәселен, кәсіпкерлер базарлардағы арнайы белгіленген сату орындарына да ақша төлейді. Нәпақасын табады. Бұл кісілер маусымдық жұмыс деп, қауын-қарбыз сатуға немқұрайды қарайды. Қазір қусаң, кешке қайтып келіп тұрады. «Күн көріп отырған кәсібіме кедергі келтіріп жатыр» деп әлеуметтік желіге жариялайды. Қайсыбірімен күресерімізді білмейміз. Кейде анаңмен жасты адамдарды сүйрелеуге қолымыз бармайды. Өйтпейін десең, қызметің соны талап етеді, – дейді облыстық кәсіпкерлік және индустриялды-инновациялық дамыту басқармасының мамандары.
Біз мұнан соң қалалық кәсіпкерлік, өнеркәсіп және туризм бөлімінің басшысы Айдын Алтайға хабарластық. Ол расында да «Қаратау» ықшамауданынан бастап «Мұрагер» сауда үйіне дейінгі аралықта «Қайқармет» базарын түгел «жабайы» сауда жайлап алғандығын тілге тиек етті. Жақында ғана қаладағы «жабайы» сауда жасап тұрған жандарға, әсіресе қауын-қарбыз сатушыларға ескерту берілгендігін жеткізді. Санитарлық талапқа сай келмейтін сауда орындарын жауып, «жабайы» сауданы тоқтату үшін қарқынды жұмыс жүргізіліп жатқандығын да айта кетті. Өзіміз куә болғандай, сатушылардың көбі мектеп жасындағы балалар. «Қаратау» ықшамауданында, «Ауыл береке» базарында, «Айырылмас» сауда орталығында қауын-қарбызды тек оқушы балалар сатып тұр. Бәлкім, ата-анасының орнын алмастырған болар. Әлде күнделікті ісі сол. Осы тұста шамамен 5-6 сыныпта оқитын екі ұлға жақындап, ақырын әңгімеге тарттым.
Осы мақаланы жазу барысында Талас ауданындағы Аққұм ауылының тұрғыны, диқан Дархан Базылбаевпен сөйлесудің де сәті түсті. Оның да өз айтары бар екен.
Қаладағы көше бойлары мен базарларды қоя беріп, республикалық маңызы бар жолдарда да шатырын тігіп, қауын-қарбызын сатушылар көп. Ал оларға кім рұқсат берді? Қауын-қарбызбен қоса, бал, басқа да бақша өнімдері саудалануда. Санитарлық талапқа сай келмеген өнімдерді жеп адамдар ауруханадан шықса да олар жауап бермейді.
Себебі сатуға реттелген құжаты жоқ. Улану қаупі бар екенін біле тұра біздер де жолдан сатып аламыз. Егер сапасы жақсы болмаса, қайта көтеріп апаруға, өткізуге ерінеміз. Қауын-қарбыздан улану дерегі тіркелген жағдайда да жол бойындағы сатушылар жауапқа тартылмайды. Сол үшін де бәрі заңдастырылу керек. Бағамдап қарасақ, «былай тартсаң өгіз еледі, былай тарсаң арба сынады». Әр тараптың да өз шындығы бар. Әйтсе де заң талаптарына бағынып, адал сауда жасаған абзал.
Эльмира Байназарова