Зайырлылық принципі арақатынасты реттейді

Қазіргі таңда әлемдегі тәуелсіз мемлекеттердің басым бөлігі мемлекет пен дін арақатынасын реттеуде зайырлылық принципін ұстанады. Алайда зайырлылық принципін қатып қалған қағида, барлық жерде бірдей формада болады деп түсіну қате пікір. Себебі әр мемлекет өзінің тарихи-мәдени ерекшеліктеріне, тұрғындарының ұлттық және конфессиялық құрамына қарай зайырлылықтың ыңғайлы формасын таңдап алады. Бүгінде әлемде зайырлылықтың бірнеше моделі қатар қолданылуда. Бірақ мақаламызда біз мемлекеттік басқару негізі қатаң саяси жүйеге негізделген коммунистік (Солтүстік Корея немесе Куба) немесе тоталитарлық бағыттағы (мысалы, Түрікменстан) елдерге емес, тек демократиялық немесе демократиялық дамуға бағыт алған елдерді қарастырғанды жөн көріп отырмыз. Бұл елдердегі зайырлылық модельдерін шартты түрде екі санатқа топтастыруға болады, біріншісі – «қатаң» зайырлылық моделі («француз» моделі), екіншісі – «жұмсақ» зайырлылық моделі («англо-саксон» моделі).Зайырлылықтың «қатаң» немесе «француз» моделін саяси ғылымдар жүйесінде «лаицизм» деп атайды. Яғни көпшілік зайырлылықтың синонимі ретінде қолданатын «лаицизм» термині тек оның бір моделінің ғана атауы екендігін атап өту керек. Лаицизмді зайырлылық туралы тар түсінік ретінде түсіндіруге болады, ол дінді мемлекеттің қоғамдық саласынан жүйелі түрде «шығарып тастау» мақсатын көздейді және азаматтардың діни сенімдері тек олардың жеке ісі, олардың орны тек жеке салада ғана деп түсіндіреді. Басқаша айтқанда, «қатаң зайырлылықтың «француз» моделі мәдени және діни айырмашылықтардың қоғамдық көрінісіне өте жағымсыз әсер етіп жатқанын байқауға болады. Бір сөзбен айтқанда, Франция дінді мемлекеттен бөлудің ымырасыз, қатаң қағидатының моделін уағыздайды және сол арқылы дінді азаматтардың жеке ісіне айналдырып, қоғамдық салада көрініс табуына барынша тосқауыл қояды. Жаһандану, мультикультурализм мен секурялизм үрдісі жедел қарқын алған либерлады көзқарастар алдыңғы қатарға шыққан ХХІ ғасырда зайырлылықтың «қатаң» моделін ұстану тиімсіз бола түсуде. 

Зайырлылықтың «жұмсақ» моделі «қатаң» моделге күрт қарама-қайшы келеді. Бұл модель нақты дінге төзімділікке және «барлығын сол қалпында» тануға негізделген. Сондай-ақ зайырлылықтың «жұмсақ» моделінде азаматтардың қоғамдық салада конфессияға қатысты ұстанымдарын еркін көрсетуі, мемлекет пен діннің қоғамдық өмірдегі өзара іс-қимылы (мысалы, білім беру, денсаулық сақтау және тағы да басқа) белсенді көріне бастайды. Мысалы, сіз Ұлыбританияда сикх адвокаттарды, судьяларды, хиджаб киген полиция қызметкерлерін кездестіре аласыз, ал Канадада мотоциклист-сикхтерге дулыға (шлем) кимеуіне рұқсат етіледі, өйткені оны кию олардың діни сенімдеріндегі кейбір құндылықтарды ұстануына кедергі келтіруі мүмкін. Ал Ұлыбританияда елдің премьер-министрінің жұбайы паранжы киген әйелдің адвокаты болған. Яғни жоғарыдағы мысалдардан зайырлылықтың «жұмсақ» моделінде адамның іргелі құқықтары мен бостандықтарының бірі – ар-ождан және діни сенім бостандығын іске асыруға көбірек көңіл бөлінетіндігін байқауға болады. 

Тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстан да мемлекет пен дін арасындағы өзара қарым-қатынастың өзіндік моделін іздеуге тиіс екені сөзсіз. Жоғарыдағы зайырлылық модельдерінің бірін үлгі ретінде алғанымен ол форманы біздің қоғамға дәл сол елдердегідей енгізудің мүмкін еместігі белгілі.Мемлекетіміздің геосаяси жағдайына және халқының күрделі этникалық құрамына байланысты мемлекетіміздің көпвекторлы, толеранттық және бейбітшілік қағидаттарына негізделген сыртқы және ішкі саясаты үшін зайырлылықтың икемді моделі қалыптасты.Аталған модельдің басты мақсаты – елдiң тұтастығы және қоғамның ауызбіршілігін сақтау, сол арқылы ел тұрақтылығын қамтамасыз ету. Сондықтан ел дамуының бүгінгі кезеңінде мемлекет пен діннің, яғни дінді ұстанушылардың бiрiгiп әрекет ететін кеңiстiгiн, оның құқықтық тетіктерін уақыт талабына сай айқындап, жетілдіріп отырудың маңызы зор. 

Асылхан ҚАЛМЫРЗАЕВ,
дінтанушы