Су – тіршілік көзі

ХХІ ғасырдың ең өзекті проблемасы – су. Расында, адамзат үшін ауадан кейінгі қажеттілік суда. Сусыз тіршілік тығырыққа тіреліп, жойылу қаупі төнеді. Ал су – шектеулі ресурс. Сарапшылардың пікірінше, 2040 жылға қарай Қазақстанда су тапшылығы орын алуы мүмкін. 2019 жылы Қазақстандағы өзен ағынының көлемі 101 текше шақырымды құрады. Тиісті ведомство 2030 жылға қарай бұл көрсеткіш 72 текше шақырымға дейін төмендеуі мүмкін деп болжайды. Мысалы, өткен ғасырдың 60-жылдарында елдің өзен ағысы 120 текше шақырым болған. Бұл мәселе тек біздің елдің ғана емес, бүкіл әлемнің назарында. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары» атты Қазақстан халқына арналған кезекті Жолдауындағы «Су ресурсы – еліміздегі өзекті мәселелердің бірі. Әсіресе судың сапасы және оның халыққа қолжетімді болуы аса маңызды болып тұр. Жыл өткен сайын халқымыздың саны да, экономикамыз да өседі. Бұл – қалыпты құбылыс. Сол себепті 2040 жылдарға қарай Қазақстандағы су тапшылығы 12-15 миллиард текше метрге жетуі мүмкін. Сондай-ақ ішкі су ресурстарын үнемдеп пайдалану өте маңызды. Суды үнемдейтін технология өте баяу енгізілуде. Суды шақтап пайдалану мәдениеті де жоқ. Еліміздің кейбір өңірлерінде суды ең көп жұмсайтын ауылшаруашылық саласында оның 40 пайызы босқа ысырап болып жатыр. Сушаруашылығы нысандарының 60 пайызы тозып тұр. Олқылықтың орнын толтыру үшін өте батыл және шұғыл шаралар қажет» деген сөздерінің астарына мән беріп қарасақ, шұғыл түрде қажырлы еңбек пен тегеурінді жұмысты талап еткені сезіледі. Осындай өзекті тақырыпқа бейжай қарап отырмай, судың тіршілік көзі ретіндегі маңызын, оның биологиялық әртүрлілікті сақтаудағы рөлін, адамның әл-ауқатына әсерін және тұрақты болашақты қамтамасыз ету үшін суды жауапты басқару керек. Экология тұрғысынан қарағанда, су – тіршілік көзі, біздің планетамыздағы тіршіліктің барлық нысандарын қолдайтын негізгі элемент. Кең мұхиттардан бастап, денеміздегі ең кішкентай жасушаға дейін су біздің экожүйелерімізді қалыптастыруда және өмірдің күрделі тұстарын қолдауда таптырмас рөл атқарады. Мұхиттар, өзендер, көлдер және сулы-батпақты жерлер сияқты су объектілерінде өсімдіктер мен жануарлардың таңғажайып жиынтығы бар. Бұл мекендеу орындары сансыз ағзаларды баспанамен, көбею алаңымен және азық-түлікпен қамтамасыз етіп, планетамыздың керемет биоәртүрлілігіне үлес қосады. Су экожүйелері тіршіліктің нәзік тепе-теңдігін қолдайды, әр түр экожүйенің жалпы денсаулығы мен жұмысында маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар су жердегі экожүйелерді сақтау үшін де маңызды. Өсімдіктер күн сәулесін энергияға айналдыратын және өсуін қамтамасыз ететін фотосинтез үшін суға сүйенеді. Орман, шабындық және басқа да жер бетіндегі тіршілік ету ортасы су объектілерімен гидрологиялық цикл арқылы өзара байланысты, бұл су және жердегі организмдердің тіршілігіне қажетті су мен қоректік заттардың айналымын қамтамасыз етеді. Су тек экожүйелердің өмір сүруі үшін ғана емес, сонымен бірге адамның әл-ауқаты үшін де маңызды. Біздің денеміз негізінен судан тұрады және оны әртүрлі дене функциялары, соның ішінде ас қорыту, қан айналымы, температураны реттеу және қалдықтарды шығару үшін қажет. Таза ауызсуды пайдалануға әрбір адамның құқығы бар, дегенмен бүкіл әлем бойынша адамдар әлі де қауіпсіз су көздеріне қол жеткізе алмай отыр. Ағзаға таза емес судың баруы да, адамдар арасында аурудың таралуына да әсер ертеді. Оның үстіне су дүниежүзілік азық-түлік өндірісін қамтамасыз ететін ауылшаруашылығы үшін өте қажет. Суару жүйелері өсіп келе жатқан халықтардың азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етіп, егінді қоректендіру үшін суға сүйенеді. Сонымен қатар өнеркәсіптер өндірістік үдерістерге, энергия өндіруге және қалдықтарды кәдеге жарату үшін суға қатты тәуелді. Бір сөзбен айтқанда, су – біздің әлеуметтік және экономикалық әл-ауқатымызды қамтамасыз ететін таптырмас ресурс. Судың тіршілікті қамтамасыз етудегі маңызды рөлін ескере отырып, ресурсты жауапкершілікпен басқару керек. Бірақ халықтың жаппай өсуі, урбанизация мен климаттың кенеттен өзгеруі, ластану секілді факторлар тұщы судың тапшылығына тікелей әсер етеді. Бұл қиындықтар судың ұзақмерзімді қолжетімділігі мен сапасын қамтамасыз ету үшін бірлескен күш-жігерді қажет етеді. Сулы-батпақты жерлер мен ормандар сияқты табиғи су мекендейтін жерлерді қайта қалпына келтіру, су айналымын реттеу және биологиялық әртүрлілікті сақтау үшін өте маңызды. Тиімді суару әдістері және суды үнемдейтін дақыл сорттары сияқты тұрақты ауылшаруашылық тәжірибелері азық-түлік өндірісінде суды тұтынуды азайтуға көмектеседі. Сонымен қатар өнеркәсіптік және тұрмыстық көздерден ластануды азайту, ағынды суларды тазартуды жақсарту және жеке адамдар арасында суды үнемдеу тәртібін ілгерілету – біздің су ресурстарын қорғауға бірлесіп үлес қоса алатынымыздың дәлелі. Қазіргі уақытта еліміздегі әрбір отбасы мекендейтін үйлер сумен қамтамасыз етілген. Біз кез келген уақытта суды тұрмыстық қажеттіліктерімізді өтеу үшін қолдана аламыз. Осындай жағдайларға байланысты адамдар судың қадір-қасиетін жете біле бермейді. Мысалы, біз суды мүлдем үнемдемейміз. Ыдыс жуу және тіс тазалау кезінде шүмекті ұзақ уақытқа ашып қоямыз, бейберекет суды шашып-төгеміз, кейде кішкентай балалар шүмекті өшіру керек екендігін де ұмытып кетеді. Ал Африка материгінің тұрғындары су тапшылығынан үлкен зардап шегуде. Олар таза суды алу үшін бірнеше этаптардан өтіп қана суды пайдалана алады. Болмаса лас суды да іше береді. Иә, әлемнің кейбір мемлекеттерінде бір су тамшысы алтыннан құнды. Сондықтан адамдар сусыз өмір жоқ екенін түсініп, оған құрметпен және қамқорлықпен қарағандығын қалаймын. Табиғат берген сыйды сақтап қалуымыз керек. Сол үшін де отбасында, балабақша, мектеп, колледждер мен жоғары оқу орындарында білім алушыларды осындай өзекті тақырыптармен үнемі, үздіксіз ақпараттандырып, әрқайсысы өздері саналы түрде шешім қабылдап, суды үнемдеудің алғышарттарын ұғынатындай халге келтіруіміз керек. Себебі білім беру – суды үнемдеуді насихаттаудың алғашқы қадамы. Сонымен қатар теледидар, радио арналарында тәрбиелік мақсатта су тапшылығын болдырмау және оны күту жолдарын насихаттайтын жарнамалар мен бейнероликтерді көбейту керек. Мемлекеттік органдар, білім беру мекемелері және қауымдастықтар суды жауапкершілікпен пайдаланудың маңыздылығын көрсететін ақпараттық науқандарды құру үшін бірлесіп жұмыс істеуі керек деп ойлаймын. Сондай-ақ тұрмыста қолданылатын судың көлемін азайту үшін тиімді технологияларды қолдану керек. Мысалы, төмен ағынды шүмектер мен душ кабиналарын орнату, суды үнемдейтін кір жуатын машиналар мен ыдыс жуғыш құралдарын пайдалану керек. Ландшафтық тәжірибелерге келер болсақ, табиғи және құрғақшылыққа төзімді өсімдіктерді отырғызу, суару кестесін құрастыру абзал. Мұндай шаралар 1 пайыз болса да қоғамымызға оңтайлы әсер ететініне мен сенімдімін. Қорытындылай айтқанда, су табиғат әлемін қалыптастыратын және адам тіршілігін қамтамасыз ететін тіршілік көзі екені сөзсіз. Оның өмірлік маңыздылығын мойындай отырып, біз суды басқаруды қамтамасыз ету, экожүйелерді қорғау және барлығы үшін таза суға тең қолжетімділікті қамтамасыз ету үшін қадамдар жасай аламыз. Тіршіліктің су көзін сақтау – тек экологиялық міндет қана емес, сонымен бірге судың мол әрі таза болып қалатын әлемде гүлденуіне мүмкіндік беретін болашақ ұрпақ алдындағы моральдік міндет. Қоғамның саналы мүшелері ретінде су ресурстарын тиімді пайдалану – біздің азаматтық борышымыз. Осы баға жетпес байлықты бағалайық және қорғайық. Судың құндылығын мойындай отырып, тұрақты тәжірибеге айналдырайық. Құнды ресурсты сақтау үшін іс-әрекетке қабілетті қадамдар жасай отырып, өзіміздің және келер ұрпақтың тұрақты болашағын қамтамасыз етуде суды жауапкершілікен пайдалану мәдениетін қалыптастырайық. Саят МАМЕШОВА, М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті «Химия және химиялық технология» кафедрасының аға оқытушысы