САЛЫҚ САЛАСЫНДАҒЫ СЕРПІЛІС

«Экономиканың тұрақты өсуі салық саясатының түсінікті және болжауға болатындай етіп жүргізілуіне тікелей байланысты. Фискалды реттеу ісін қайта жаңғырту үшін 2023 жылы жаңа Салық кодексі әзірленеді. Оның ең түйткілді тұсы саналатын салықтық әкімшілендіру мәселесі түгел қайта жазылуға тиіс. Сондай-ақ жұмыс барысында бетпе-бет кездесу мүлдем болмайтындай етіп, салықтық бақылау қызметін толық цифрландыру керек. Тағы бір басымдық – салықтық ынталандыру шараларының тиімділігін арттыру. Ол үшін экономиканың түрлі саласында дифференциалды салық мөлшерлемесіне көшкен жөн. Пайданың технологиялық жаңғыруға және ғылыми әзірлемелерге жұмсалған бөлігіне салынатын корпоративті табыс салығын төмендету немесе одан босату тәсілін енгізу керек. Салық төлеушілердің салықтан жалтаруға құмарлығын азайту үшін арнайы салық режимдерін жеңілдету керек. Салық жүктемесін төмендету мақсатында ұйымдарды әдейі бөлшектеуге жол бермеу мәселесі жаңа кодексте қарастырылуы қажет. Сауда-саттық заман талабына сай дамуы үшін мөлшерлемесі ойға қонымды әрі рәсімдері қарапайым бөлшек сауда салығын қолдану аясын кеңейту керек», деп атап өтті Президент. Қасым-Жомарт Тоқаев VIII сайланған Парламенттің бірінші сессиясының ашылуында сөйлеген сөзінде де іскерлік белсенділікті ынталандыру үшін, ең алдымен, әділ, тұрақты әрі ашық салық жүйесін қалыптастыру керектігіне тоқталды. Салық кодексі және тұтас салық саясаты түсінікті, тұрақты болуы қажеттігін қадап айтты. Өткенге шегініс жасар болсақ, тәуелсіздік жылдарында салық саласында бірнеше рет реформа жасалды. Мұның бәрі де сол кезеңнің талабынан туындаған қадамдар екендігі түсінікті. Баршаға белгілі, 1991 жылы «Салықтар туралы» Заң қабылданды. Ол нарықтық экономиканың жаңа жағдайында заңнамалық база құру арқылы нарықтық қатынастарды тұрақтандыруды көздеді. Ал 1995 жылы «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заң енгізілді. Оның міндеті салық заңнамасын әлемдік стандарттарға жақындату болды. Осы заңның шеңберінде салықтар саны 17-ге дейін қысқарды және өзекті заңнамалық база қалыптасты. 2001 жылы экономиканың белсенді өсуі, сондай-ақ салық төлеушілерді бақылауды күшейту шаралары аясында салық базасын кеңейту тетіктерін қамтитын бірінші Салық кодексі қабылданды. 2008 жылы Салық кодексі жаңа редакцияда қабылданып, оның шеңберінде іскерлік белсенділікті ынталандыру есебінен салық алымдарын ұлғайтуға баса назар аударылды. Осыған сәйкес болашақта негізгі салықтар бойынша мөлшерлемені төмендету қайта қаралды. 2017 жылы қолданыстағы Салық кодексі қабылданды. Бұл ретте оған 53 түзетулер пакеті енгізілді, олардың әрқайсысы көптеген өзгерістерден тұрады. Ал жаңа Салық кодексін қабылдау қандай қажеттіліктен туындап отыр? Осы орайда Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі төрағасының орынбасары Олжас Төлеуовтің пікіріне құлақ түрген едік. «Өткен жылдың басында Президент жаңа экономикалық бағытқа көшу қажет екендігін және ол әділеттілік қағидаттары мен барлығы үшін тең құқықтарды қамтамасыз етуге негізделуі тиіс екенін атап өтті. Салық саясаты елдің экономикалық саясатының құрамдас бөлігі ретінде барлық қатысушылар үшін әділ шарттармен сипатталуы керек. Салық саясатының тұрақты, мүмкіндігінше қарапайым, түсінікті, сондай-ақ әділ болуы өте маңызды. Бұл жерде Салық кодексінің алдыңғы нұсқалары, әдетте, бюджеттік тұрақтылықты қамтамасыз ету және оның кіріс бөлігін кеңейту тұрғысынан жазылғанын атап өту маңызды. Осылайша салық саясатының негізгі мақсаты экономиканың сапалы өсуі мен оны әртараптандыру емес, салық түсімдерін өсіру болды. Алайда номиналды жалпы ішкі өнімнің тұрақты өсуіне қарамастан, ЖІӨ-ге салық түсімдері төмендеді және олардың динамикасы өте құбылмалы. Қазірдің өзінде Қазақстанда жан басына шаққандағы табыс деңгейі көрсеткіштері деңгейлес басқа елдермен салыстырғанда ЖІӨ-ге түсетін салық түсімдерінің көлемі төмен екені байқалады. Атап айтқанда, 2010-2022 жылдар аралығында салықтардың ЖІӨ-ге қатынасы, тіпті Ұлттық қорға түсетін түсімдерді ескере отырып, 24-26 пайыздан 16-21 пайызға дейін төмендеді. Ал Ұлттық қорға түсетін түсімдерді есепке алмағанда көрсеткіш 13-15 пайызға дейін ауытқып отырды. Бұл ретте, мысалы, Чилиде салық түсімдерінің ЖІӨ-ге қатынасы 22, Түркияда 23, Латвияда 31 пайызды құрайды. Бұдан басқа, біз жүргізген талдау көрсеткендей, 2015 жылдан бастап Қазақстанда салық алымдарының жалпы сомасының жиынтық шығарылымға қатынасы ретінде есептелетін салық ауыртпалығын төмендету үрдісі байқалады. Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің есептеуі бойынша, 2014 жылы салық ауыртпалығы шамамен 30 пайыз болса, 2015-2021 жылдар ішінде бұл көрсеткіш 20-25 пайыз аралығында болды. Негізінде салық ауыртпалығының төмендеуі салық базасын кеңейтуге оң әсер ете отырып, экономикалық белсенділік пен тұтынуды ынталандыруға әкелуі керек. Ал бұл өз кезегінде салық түсімдерін өсіруі тиіс. Алайда біздің тәжірибемізде мұндай өзгеріс болған жоқ. Мұндай жағдай көптеген факторларға, соның ішінде салықтық әкімшілендіру тиімділігінің төмендеуіне және салықтық жеңілдіктердің көптігінен салық төлеуге ынталанбау сипатына байланысты болуы мүмкін. Осы және басқа да факторлар салық саясатын қайта бастауға негіз болды», дейді Олжас Бектенов. Мамандар елімізде салықтық әкімшіліктендіруді жетілдіруге салықтың төмен өнімділігі әсер етіп отырғанын айтады. Салықтардың өнімділігі белгілі бір салық түрінің жалпы ішкі өнімдегі түсімдер үлесінің аталған салық бойынша номиналды мөлшерлемесінің арақатынасы ретінде есептеледі. Басқаша айтқанда, өнімділік белгілі бір салықтың ЖІӨ-ге қанша түсімі осы салықтың номиналды мөлшерлемесінің әрбір пайызына сәйкес келетінін көрсетеді. Өнімділік көрсеткіші бірлікке неғұрлым жақын болса, салық жинау соғұрлым жоғары болады. Мысалы, Қазақстанда қосымша құн салығының өнімділігі 12 пайыз мөлшерлемемен 0,30-ды, Әзірбайжанда 18 пайыз мөлшерлемемен 0,36-ны, Грузияда 18 пайыз мөлшерлемемен 0,54-ті құрайды. Біздің елімізде жеке табыс салығының өнімділігі 10 пайыз мөлшерлемемен 0,13-ті құрайды, ал Грузияда 20 пайыз мөлшерлемемен 0,34-ке, Ресейде 13 пайыз мөлшерлемемен 0,30-ға тең. Мұнай емес сектордың корпоративті табыс салығының өнімділігіне келетін болсақ, Қазақстанда ол 20 пайыз мөлшерлемемен 0,14-ті, ал Ресей мен Әзірбайжанда осы мөлшерлемемен 0,19 және 0,18-ді құрайды. Осылайша Қазақстанда салық ставкалары төмен болса да салықтардың жиналуы мен өнімділігі жоғарыламай отыр. Бұл қолданыстағы салықтық әкімшілендірудің тиімсіздігін көрсетеді. Тағы бір айта кетерлігі, қолданыстағы салық саясаты шеңберінде көптеген салықтық жеңілдіктер қарастырылған. Жеңілдік түрлерінің ішінде ең көп тарағаны – арнайы салық режимдері. Сондай-ақ арнайы экономикалық аймақтар, инвестициялық келісімшарттар, салық шегерімдері, төмендетілген ставкалар, нөлдік ставка шеңберінде салық жеңілдіктері, тағы да басқа қолдаулар қарастырылған. Қазіргі уақытта осындай салық жеңілдіктерінің 200-ден астам түрі бар екен. Сәйкесінше олардың жиынтық ақшалай көлемі де өте ауқымды. Өз кезегінде салық саясаты шеңберіндегі көптеген жеңілдіктер, сондай-ақ олардың жүйесіз және айқын емес қолдану критерийлері бәсекелестікті бұрмалап қана қоймайды, сонымен қатар бюджетке алынбаған түсімдер ретінде салық базасын азайтады. Жоғарыда айтылғандай, қолданыстағы Салық кодексінде бизнестің жекелеген санаттары үшін белгіленетін арнайы салық режимдері (АСР) қарастырылған. Олар шағын бизнес субъектілері мен жеке кәсіпкерлер үшін салықтардың жекелеген түрлерін өте жеңілдетілген түрде есептеуге және төлеуге мүмкіндік береді. Қолданыстағы Салық кодексінің жиырмасыншы бөлімі тұтас осыған арналған. Өз кезегінде тек микро және шағын бизнеске арналған осындай тартымды салық шарттары, бір жағынан, орта және тіпті кейде ірі компаниялар үшін бірнеше заңды тұлғаларға немесе жеке кәсіпкерлерге бөлінуге жасырын ынталандыру ретінде қызмет ете бастаған. Бұл бөліну оларға АСР шеңберінде жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Екінші жағынан, жұмыс істеп тұрған АСР шағын кәсіпорындарды үлкейтуге және орта бизнес санатына көшуге ынталандырмайды. Сол себептен де елімізде орта бизнестің сапалы және елеулі өсуі байқалмайды, бұл бүкіл экономиканың қарқынды дамуы үшін тежеуші фактор болып табылады. Енді ресми статистикаға тоқталсақ. 2015-2023 жылдар аралығында жұмыс істеп тұрған шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны 46 пайызға (1,3 милионнан 1,9 миллионға) дейін өсті. Ал ЖІӨ-дегі шағын бизнестің үлесі 22 пайыздан 30 пайызға дейін өсті. Осы кезеңде орта бизнес субъектілерінің саны тек 0,5 пайызға (2 897-ден 2 910-ға) көбейді. Жалпы ішкі өнімдегі орта бизнестің үлесі 4,9 пайыздан 6,3 пайызға дейінгі өсуді ғана көрсетті. Салыстыру үшін айтар болсақ, Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымы елдерінде орта есеппен ЖІӨ-дегі орта бизнестің үлесі 18 пайызды құрайды. Ал Түркия, Греция, Латвия сияқты жекелеген елдерде бұл көрсеткіш 22-26 пайызға жетеді. Жаңа салық реформасы осындай факторлар ескеріле отырып қолға алынғанын түсінуіміз керек. Бұл тұрғыда алдағы уақытта қабылданатын Салық кодексінде қандай өзгерістер қамтылуы мүмкін? «Мемлекет басшысы VIII сайланған Парламент Мәжілісінің бірінші сессиясының ашылуында салық саясатының жаңа моделі ұлттық байлықты оңтайлы бөлуді, экономикалық белсенділіктің жоғары деңгейін және экономиканың басым салаларына нақты қолдауды қамтамасыз етуге тиіс екенін атап өтті. Сапалы дамуға инвестицияларды ынталандыру үшін салықтардың бір түрі шеңберінде экономиканың әртүрлі салалары үшін тікелей (салықтардың әртүрлі мөлшерлемелері) және жанама (салықтық шегерімдер тетігі арқылы) сараланған салық салу тетіктерін енгізу мәселесі пысықталуда. Бұл тәжірибе басқа елдерде кеңінен қолданылады. Мысалы, Франция, Германия, АҚШ, Италия, Ресейде агроөнеркәсіп кешені үшін салық ставкалары жалпыға бірдей салықтан ерекшеленеді. Ұлыбритания, Германия, Исландия және Норвегияда банк секторының субъектілері үшін сараланған ставкалар белгіленген. Ал Еуроодақтың бірқатар елдерінде жоғары технологиялық өнімдер, әлеуметтік маңызы бар тауарлар мен қызметтерді өндіру үшін төмендетілген ставкалар қолданылады. Сонымен қатар сапалы дамуға инвестицияларды ынталандыру үшін біз «Эстония моделі» деп аталатын пайдаға салық салу тәсілдерін енгізуді ұсынамыз. Бұл компанияларды технологиялық даму мен ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыста және инновацияларға қайта инвестицияланған пайдадан корпоративті табыс салығынан босатуды білдіреді. Мысалы, Грузияда бұл тәжірибе салық түсімдерін арттыруға оң әсер етті. Салық түрлерінде де өзгерістер жоспарлануда. Соның ішінде «сән-салтанатқа», атап айтқанда, қымбат көлік пен жылжымайтын мүлікке салық салу тәсілдерін енгізу мәселесі қарастырылуда. Сондай-ақ еңбекақы төлеу қорынан салықтарды бірыңғай салыққа біріктіру мүмкіндігі қаралатын болады. Қазір мұндай тәжірибе тек шағын және микробизнеске қатысты қолданылады. Бұдан басқа әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ету мақсатында жеке табыс салығы бойынша шегерімдер тетігінің қолжетімділігін кешенді жүйелеу және арттыру ұсынылады. Салық режимдерінің тиімділігі мен әділдігін арттыру үшін олардың критерийлерін жетілдіру арқылы және ұсақтау белгілері анықталған бизнес субъектілері үшін топтық салық салуды енгізу арқылы ағымдағы арнайы салық режимдерін (АСР) қайта қарау қажет деп санаймыз. Ол үшін біз осы режимдерді ұсынудың қосымша критерийі ретінде негізгі құралдардың құнын ескере отырып, АСР түрлері мен санын оңтайландыруды ұсынамыз. Сонымен қатар салық заңнамасында жасанды ұсақтау критерийлерін тікелей бекіту қажет. Сондай-ақ салық қызметтерінің жұмысын жазалаудан гөрі салықтық бұзушылықтардың алдын алуға, тек қасақана немесе заңсыз салық төлеуден жалтарғаны үшін жазаны сақтай отырып, қайта бағыттау қажет деп санаймыз. Ол үшін тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру, цифрлық салықтық бақылауға, оның ішінде көлденең мониторинг тетігін тарату арқылы толығымен көшу қажет. Салық заңнамасын декриминали­за­ция­лауды қамтамасыз ету үшін салық төлеуден жалтарғаны үшін компанияның айналымының белгілі бір пайызы түрінде қылмыстық жауапкершілікке тарту нормаларының шектерін қайта қарау керек. Қазіргі уақытта мемлекеттік органдардың, нарыққа қатысушылардың, «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлік палатасы және басқа да мүдделі тараптардың қатысуымен Ұлттық экономика министрлігінің базасында арнайы жұмыс тобы жұмыс жасауда. Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес Салық кодексінің жобасы ағымдағы жылдың соңына дейін ұсынылуы тиіс», дейді О.Бектенов. «Сән-салтанатқа» салық салу – Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам» атты Жолдауында айқындалған маңызды міндеттердің бірі. Бұл туралы Президент «Салық реформасы аясында «Сән-салтанатқа салық» салуды енгізген жөн. Мұның орта тапқа қатысы жоқ, бұл салық тек аса қымбат жылжымайтын мүлік және автокөлік сатып алған кезде салынады. Автокөлік сатып алу кезінде төленетін алым-салық мәселесіне жеке тоқталайын. Кейбір жақын шетелдерден әкелінген автокөліктерге қатысты түйткілдер баршаға мәлім. Заң аясынан тыс қалып отырған мұндай көліктер қоғамдық қауіпсіздікке қатер төндіруде. Заңсыз көлік әкелетін амал-тәсілдің бәріне тосқауыл қою үшін батыл шаралар қабылдау қажет. Ал биылғы 1 қыркүйекке дейін елге әкелінген автокөліктерге қатысты ахуалды реттеу керек. Оларды заңдастыру мақсатында утилизация және алғашқы тіркеу үшін төленетін қаржы көлемін 200-250 мың теңгеден асырмай, бәріне бірдей және бірреттік алым алуды ұсынамын. Бұл – іздеу салынбаған және кеден рәсімдерінен өткен көліктерге ғана қатысты шара», – деп атап өтті Мемлекет басшысы. Президент айтқан дифференциалды, яғни үдемелі салық мәселесінің де өзіндік қыр-сыры бар. Үдемелі өлшемге сәйкес жалақысы төмен азаматтар салықты қазіргіден аз төлейді. Ал еңбекақысы жоғары қызметкерлердің төлейтін салығы артады. Мақсат – еңбекақы төлеудің мейлінше кең тараған әрі жасырын тәсілін «көлеңкеден» шығару. Егер тиісті салық мөлшері қысқаратын болса, жалақыны жасырын төлеудің қажеті болмайды. Енді осы тақырыпта шетелдік тәжірибені зерттеп жүрген журналист Абай Асанкелдіұлының түйген ойына зер салайық. «Жалпы үдемелі салық салудың да бірнеше түрі бар. Қазіргі таңда дамыған мемлекеттерде пайыздық мөлшерлемемен үдемелі салық жүйесі қолданылады. Мәселен, Ұлыбританияда жылдық табысы 12 570 фунт стерлингке жетпейтіндерге мүлдем салық салынбайды. Ал жалақысы 12 571-50 270 фунт стерлинг болатын азаматтарға – 20 пайыз, кірісі 50 271-150 000 фунт стерлингті құрайтындар 40 пайызын мемлекетке санап беруге тиіс. Табысы 150 000 фунттан асатындарға салынатын салық – 45 пайызға тең. Ұлыбританияны мысалға келтіруіміз бекер емес. Әу баста осыған ұқсас жүйе Рим империясында кездессе, ал заманауи дәуірде үдемелі салықты ең алғаш енгізген – дәл осы ағылшындар. Сол кездегі Тұманды Альбионның премьер-министрі Уильям Питт 1798 жылы бюджеттің «жыртығын жамау» үшін осы жүйеге иек артты. Кейінірек ағылшындар үдемелі салықтан бас тартып, қайта қабылдап жүріп, ақырында осыған тұрақтады. АҚШ-тың негізін қалаушылардың бірі Бенжамин Франклин «Америкада екі нәрсе ғана мәңгілік: өлім мен салық» деген екен. Сондықтан шығар, мұхиттың арғы бетінде табысы мол азаматтар қомақты қаражатын салыққа төлейді. Қазіргі таңда аталған елде үдемелі салық жүйесі пайдаланылады. Оның көлемі 10 пайыздан 37 пайызға дейінгі аралықта. Еуропаның бірқатар елінде де осындай жүйе бар. Бельгияда салық көлемі 25 пайыздан 50 пайыз деңгейінде. Германия, Дания, Швеция, Норвегия, Испания секілді мемлекеттер де осындай тәсілді пайдаланады. Мұның бәрі жеке табыс салығының мөлшері. Әйтпесе түрлі деңгейдегі салықтарды қосса, қалтасы қалың азаматтардың мемлекетке беретін қаражатының көлемі мүлдем артады. Мәселен, Бельгияда кей жағдайда табыстың 79 пайызына жуығын бюджетке шытырлатып санап береді екен. Ал Финляндияда 66 пайызға дейін жететін көрінеді. Экономистердің пайымдауынша, мұндай дифференциалды жүйе қоғамдағы әлеуметтік теңсіздікті жоюға мүмкіндік береді. Сондықтан шығар, дамыған елдердің бәрінде осындай тәсіл қолданылады. Жолдауда көтерілген мәселе қызу талқыланатыны түсінікті. Осындайда шетелдік тәжірибелерді ескере отырып, кірісін жасырған қалталылардың салық төлеуін заңмен реттеген жөн», дейді журналист. Бүгінде салық саласындағы ашықтықты қамтамасыз ету үшін цифрландыру технологиялары да кеңінен қолданылуда. Бұл жеке және заңды тұлғаларға қолайлы болу үшін жасалып жатқан жаңашылдықтар екендігі сөзсіз. Мысалы, 2020 жылдан бастап енгізілген «e-Salyq Azamat» мобильді қосымшасының тиімділігі мол. Атап айтқанда, салық салу объектілері бойынша мәліметтерге түзету жүзеге асырылады. Жеке тұлғалар үшін декларация (240.00, 250.00, 270.00, 700.00 салық есептілігі нысандары) тапсырылады. Жеке шоттарды қарау, мемлекеттік кірістер органдарының қызмет ұсыну сапасын бағалау, мүлік туралы мәліметтерді түзетуге өтінімдер беру функциялары қарастырылған. Сонымен қатар жолаушылар-кедендік декларациясын тапсырып, банкроттық туралы өтініш беруге болады. Бұдан бөлек мемлекеттік кірістер органдарына электрондық кезекті онлайн брондау, салық күнтізбесі, айыппұлдардың болуын тексеру, шығуға тыйым салу, салық төлеушілерді іздеу тетіктері де бар. Сонымен қатар электрондық салық әмиянында «Қызметкерлердің еңбекақысы» сервисі, есептелген ЖТС, зейнетақы жарналары, міндетті әлеуметтік аударымдар және медициналық сақтандыру сомалары туралы ақпаратқа қол жеткізуге болады. Салықтық түсімдер жақсарса, бюджеттің де қоржыны толығады. Бұл өз кезегінде әлеуметтің әлеуетін жақсартып, өңірлерді өркендетуге жол ашады. Сондықтан да елдің алға басуы үшін «көлеңкелі» экономика емес, әділдік, ашықтық қағидаларына негізделген салық жүйесін қалыптастыру маңызды. Осы орайда Президент тапсырмасына сәйкес, тиісті жұмыстар кезең-кезеңімен жүзеге асуда. Алдағы уақытта қабылданатын жаңа Салық кодексі мемлекеттің қарқынды дамуына тың серпін береді деп сенеміз. Бақыт Жалғас